De Donkere Kamers van Rotterdam

Het delicate proces waarmee een moment wordt gevangen op film en vervolgens afgedrukt op papier verdraagt geen daglicht. Van oudsher beschikt een fotograaf dan ook over zijn eigen donkere kamer. Door de opkomst van digitale fotografie is dat tegenwoordig niet meer zo vanzelfsprekend. Zou deze techniek dan helemaal verdwijnen? Fay van der Wall en fotograaf Geertje van Achterberg gingen op zoek naar de laatste doka’s van Rotterdam. En ze vonden ze.

Brenda van Zanten, beeldend kunstenaar

Met uitzicht op de bomen en het gras van het Heemraadsplein houdt Brenda atelier. Met een duidelijk gevoel van trots laat ze haar donkere kamer zien. ‘Dit is mijn wereldje. De verhuurder heeft voor mij de wandjes neergezet en het water aangelegd. Maar verder heb ik alles wat je hier ziet zelf gemaakt.’ Brenda wijst lichtschakelaars aan, een spoelbak, een afzuigsysteem. Alles precies zo geplaatst als zij het prettig vindt.
‘Van alle foto’s die je hier ziet hangen heb ik de rolletjes ontwikkeld met oploskoffie.’ ‘Oploskoffie, vitamine C en soda; Kaffeenol noemen ze dat voor de grap, omdat de al die chemicaliën normaliter eindigen op –nol.’ ‘Dit is milieuvriendelijker en sneller. De gewone spullen moet ik een dag van te voren maken, en dan weet ik eigenlijk helemaal niet of ik wel kan of zin heb de volgende dag. En het is ook nog eens veel goedkoper!’
Brenda laat foto’s zien waarop een ronde, donkere rand te zien is. ‘Dat komt doordat ik dit filter gebruikt heb. Het is gewoon een zonnebrilglas. Ik heb mijn opticien om een ongeslepen glas gevraagd en daar zelf een filter van geknutseld. Daarmee kan ik weer met een hoger contrast fotograferen.’
‘Ik ben niet iemand die heel doelgericht op zoek gaat naar een eindresultaat. Het hele proces hoor er voor mij bij. Dat is mijn feestje in de doka. Een zooitje maken en dan kijken wat er gebeurt.’ De ideeën voor haar experimenten komen voor Brenda vaak van internet, maar ook uit oude boeken over fotografie en dokatechniek. ‘Vooral in de jaren ’70 werd het experiment nogal aangemoedigd. Die gooiden er zelfs zand op, of figuurtjes, of vaseline en weet ik wat. Dat is echt heel grappig om te lezen.’ Dat levert niet altijd een mooie foto op, ‘maar daarna begrijp je fotografie toch weer beter’.

Marijn de Jong, beeldend kunstenaar

In een statig oud schoolgebouw in Kralingen lopen we eerst door een koude, donkere gang voordat we het atelier van Marijn de Jong betreden. Door hoge ramen vloeit het daglicht naar binnen als in een schilderij van Vermeer. Een prachtige plek.
‘Ik zit hier nu acht jaar, en ben niet van plan om hier weg te gaan. Ik woon met mijn gezin hier in de straat. ’
De liefde voor het medium zat er al jong in: ‘Met fotografie ben ik op mijn dertiende begonnen. De doka vond ik toen al fantastisch, dat was alles voor me. Een computer vind ik geen inspirerend apparaat om mee te werken. Dat is niks voor mij. Dus toch maar gewoon die doka aan blijven houden.’
Het belangrijkste onderwerp in Marijns werk is zijn eigen dagelijks leven: ‘Dat kan van alles zijn; mensen die ik tegen kom, of een stuk stoep waar rommel ligt of een stadslandschap. Maar altijd in Rotterdam, in mijn eigen omgeving.’ In het verleden heeft hij ook gereisd om te fotograferen: ‘Naar Rusland, Moermansk. Heel fascinerend land. Toen kwam ik er achter dat het daar net zo moeilijk is als hier om een beetje behoorlijk werk te maken. Dus toen dacht ik, dan kan ik net zo goed in Rotterdam blijven. Ik ben de beste fotograaf voor de plek waar ik woon, omdat ik er het dichtste bij sta.’
Marijn houdt van de grote, wijde ruimte waarover Rotterdam beschikt. Maar hij schuwt clichés: ‘de Euromast staat er wel ergens per ongeluk op. Maar die foto ga ik niet afdrukken. Dat is niet waar ik naar zoek. Ik ga eigenlijk altijd naar plekken waar iets gebeurt, waar iets verandert. Of iets aan het verloederen is, of juist opgebouwd wordt. Dan wordt het interessant. Misschien is dat wel typisch Rotterdams.’
De hernieuwde interesse in analoge fotografie die de afgelopen jaren plaats heeft gevonden kan zijn goedkeuring krijgen. ‘Ik vind het te gek, het mooi als dat naast elkaar staat, de digitale fotografie en de analoge. Het zijn twee verschillende media eigenlijk. De digitale fotografie gaat meer naar video neigen, terwijl de analoge fotografie nog steeds als einddoel het fysieke object van de print heeft. Digitaal blijft meestal digitaal. Dat is ook heel goed. Stel je voor dat iedereen zo veel foto’s analoog met chemie zou afdrukken, dan zou je een natuurramp veroorzaken.’

Ruben Hamelink, fotograaf

In een loods in het Vierhavengebied bouwt Ruben Hamelink in een hoek zijn studio en doka. Zijn werkruimte ziet er anders uit dan bij de andere fotografen. ‘Deze doka is simpel en klein omdat ik geen film gebruik. In dit proces zit geen vergroter.’ De techniek die hij gebruikt heet tintype en dateert uit 1851, de kinderjaren van de fotografie. Ruben laat aluminium plaatjes zien, 10 bij 13 centimeter ongeveer. ‘Daar giet je een laag op die lichtgevoelig is, en dat wordt de foto. Je gebruikt dus nooit film. Daardoor kan je ook nooit meerdere afdrukken maken; je hebt alleen dat ding. Dat is logistiek niet handig, maar wel erg cool.’ Het coaten van de plaatjes met de lichtgevoelige chemicaliën is een lastige taak: ‘ik ben er echt nog mee bezig om dat te leren’.
Ruben heeft eerder ook met een klassieke zwart/wit doka gewerkt; ‘Toen ik nog bij m’n ouders woonde was mijn halve kamer een doka. Dat begon na een tijdje een beetje te stinken. Daarna ben ik in de doka van de SKVR gaan werken. Op een gegeven moment is dat op een lager pitje gegaan, en nu ben ik hier mee bezig.’
Om een tintype te laten slagen moet de geportretteerde een seconde of 10 volkomen stil zitten, onder lampen van 1000 watt. ‘Dat is soms moeilijk, maar ook interessant. Bij digitaal fotograferen is het klik, klik, klik, klik. En tussendoor kan je van alles veranderen en foto’s blijven maken tot ik tevreden ben met wat er uit komt. Dat vind ik heel fijn werken. Bij digitaal werken kom je al doende op ideeën. Dat is ook heel tof. Maar het is ontzettend interessant om dat soms heel anders te doen. Je wordt bijna een soort schilder, en je moet heel erg geconcentreerd zijn.’
Toch werkt Ruben ook heel veel met een digitale camera: ‘Digitale fotografie zie ik als werk en heel serieus. Daar doe ik al m’n klussen mee. Dit is echt lekker spelen, net als toen ik net begon met fotograferen.’
De Doka – hoe werkt het ook alweer?
Het start allemaal met de film; het klassieke fotorolletje zullen we allemaal nog wel kennen. Maar sommige fotografen werken ook met andere formaten film, of zelfs andere materialen, zoals glasplaten.
Op de film ligt een lichtgevoelige laag, die in de camera een fractie van een seconde belicht wordt. De volgende stap is het ontwikkelen van de film. Bij het ontwikkelen vind een chemische reactie plaats waardoor de film zijn lichtgevoeligheid verliest, en de gemaakte foto er op blijft staan. Op de film zijn lichte en donkere kleuren omgedraaid, daarom noemen we dit het negatief.
Het ontwikkelen van film moet in volkomen duisternis gebeuren. Van de ontstane negatieven worden met een vergroter afdrukken gemaakt. Een vergroter projecteert de afbeelding van de film op een daar onder liggend fotopapier. Het fotopapier heeft ook weer een lichtgevoelige laag, dat reageert met de projectie. Omdat fotopapier niet zo sterk lichtgevoelig is als film, kan er tijdens het afdrukken een heel klein beetje licht aanwezig zijn. Dat is vaak rood licht, maar ook wel eens groen of amberkleurig.
Nadat het fotopapier belicht is, oogt het nog steeds egaal wit. Het fotopapier wordt vervolgens ondergedompeld in drie achtereenvolgende baden van verschillende chemicaliën. De eerste is ontwikkelaar. Zodra de foto hier in gaat zal de afbeelding langzaam verschijnen. Vervolgens wordt het ontwikkelproces gestopt in een stopbad, en de foto gefixeerd in een fixeerbad. Nadat de foto met water afgespoeld is, wordt deze gedroogd en is de foto klaar.