Ga naar de inhoud

Van Nelle, ‘een sprankelend bewijs van het leven dat komt’

Vandaag werd bekend dat de Van Nelle-fabriek op de Unesco werelderfgoedlijst komt. Waarom is de Van Nelle fabriek zo’n bijzonder gebouw? Architect Joris Molenaar schetst de woelige geschiedenis en het grote belang van de voormalige fabriek voor koffie, thee en tabak.

Beeld: Frank Hanswijk

“Een fabriek op een zeer groot terrein, ruim gebouwd, van verschillende kanten zichtbaar en gelegen aan de groote spoorlijn Rotterdam – Amsterdam, zal als reclame meer beteekenen dan eene fabriek met één front van 60 of 80 M. naar de Oostzeedijk. Worden daarenboven later nog eens moderne inrichtingen gemaakt, als woningen voor werklieden, sportterreinen, een tuin etc. dan zal ook onze “standing” als fabrikanten eene geheel andere zijn, dan thans het geval is.”

Zo beargumenteert in december 1914 Kees van der Leeuw de aankoop van polderland aan de Delfshavensche Schie voor nieuwbouw van Van Nelle’s fabriek voor koffie, thee en tabak. De toen 24-jarige telg van een Rotterdamse ondernemersdynastie wil de ongezonde bedompte fabriek uit het oude Rotterdam (Leuvehaven) verplaatsen. Hij kiest niet voor de mogelijkheid bij de Oostzeedijk, destijds bestemd voor bedrijvigheid, maar wil buiten de gemeentelijke invloedsfeer en totaal naar eigen inzicht een nieuwe fabriek realiseren.
Het is zijn persoonlijke missie als theosoof om een maatschappelijke rol van belang te willen spelen. Tien jaar later, is het zo ver wanneer architect Michiel Brinkman, ook theosoof en bekend van het nabijgelegen woningbouwexperiment Justus van Effen in Spangen uit 1922, zijn opzet voor Van Nelle presenteert: een modern fabriekscomplex, naar Amerikaans en Duits voorbeeld, op de verworven poldergrond in Overschie.

Staal, glas en beton

Maar plotseling overlijdt Brinkman in april 1925. Daarna wordt zijn zoon Jan door Kees van der Leeuw gekoppeld aan de talentvolle architect Leen van der Vlugt. Zijn architectuur van de nieuwste staal-, glas- en betontechniek en zijn vooruitstrevende stadsvisie voor Nieuw Rotterdam spreken Van der Leeuw aan. In de zes jaren daarop maken Brinkman & Van der Vlugt de droom en ambitie van Van der Leeuw waar. Totdat door de economische wereldcrisis in 1931 de bouw stilvalt.
Rotterdam wordt dan al internationaal gezien als synoniem voor Nederlands modernisme. Behalve Brinkman & Van der Vlugt zijn er toonaangevende architecten als Oud, Stam en Van Loghem, verenigd met kunstenaars in de vereniging Opbouw. Zij worden door hun contacten met de architectuuravant-gardes van die jaren radicaler van opvatting: het Duitse Bauhaus, de Franse Esprit Nouveau en de inspiraties uit het moderne Amerika.
In die kringen staat de Van Nelle-fabriek al vanaf het begin model voor de moderniteit waar men naar streeft: licht, lucht en ruimte van het Nieuwe Bouwen voor de mens van morgen in een hygiënische leefomgeving. Zo opent Le Corbusier van Esprit Nouveau op 11 januari 1932 zijn lezing voor Opbouw in Rotterdam met de lyrische woorden:

“…toen ik vanochtend deze schitterende fabriek bezocht die hier bij jullie in bedrijf is, hernam ik mijn volle enthousiasme en al mijn hoop. U beschikt in Rotterdam over een sprankelend bewijs van het leven dat komt, zo schoon en van een onvoorwaardelijke puurheid.”

Dit optimisme, deze hoop op de toekomst, blijkt echter van korte duur. Het project Van Nelle stagneert dan al door de beurscrash van 1929. Van der Leeuw verlegt zijn interesse naar een studie psychiatrie in Wenen. Terwijl de Duitse avant-gardisten zoals Gropius en Breuer uitwijken voor het opkomend fascisme naar Amerika.

Moderniteit gaat door

In Rotterdam gaat het project van de moderniteit, waar Van Nelle voor staat, echter ook in de jaren dertig door. De Bijenkorf van Dudok was al in de stad verrezen als joyeuze, luxe tegenhanger van Van Nelle’s glazen arbeiderspaleis in de polder. Met de Bergpolderflat en de witte villa’s in park Dijkzigt stellen Brinkman & Van der Vlugt samen met anderen een voorbeeld van modern stedelijk wonen. Nieuwe media verschijnen in het straatbeeld. Zoals de Nederlandse telefooncel van Van der Vlugt en Gispen, toentertijd een klein wonder van techniek. En het stadion Feijenoord van Brinkman & Van der Vlugt vormt een groots constructivistische paukenslag aan de oevers van de Maas op Zuid. Het stadion is nog in aanbouw als Leen van der Vlugt in 1936 plotseling sterft.
Nadat de Duitse Stuka’s mei 1940 het vooroorlogs Rotterdams modernisme zwaar hebben toegetakeld, worden vanaf 1944 bijeenkomsten over de wederopbouw van de getraumatiseerde stad georganiseerd in Van Nelle, met de teruggekeerde Kees van der Leeuw als gastheer. Daar wordt de basis gelegd van het hernieuwd moderne Rotterdam van na de oorlog, met onder anderen architect Van den Broek als opvolger van Van der Vlugt.

Voorbeeld voor nieuwe generaties

Ook later blijft Van Nelle het voorbeeld van de toekomst voor nieuwe generaties architecten. Maar de termen licht, lucht en ruimte betekenen nu weinig meer in fabrieksarchitectuur. Waar oorspronkelijk duizenden fabrieksvrouwen en -mannen onder heldere en hygiënische arbeidsomstandigheden produceerden, is naast de volautomatische productielijn bijna niemand meer werkzaam. Na het vertrek van de koffie, thee en tabaksproductie volgt er eind jaren negentig gelukkig een voorbeeldig herbestemmingtraject dat uitmondt in het project Van Nelle Ontwerpfabriek.
Nu is het weer een belevenis als je aan het begin van de eenentwintigste eeuw de iconische fabrieksstraat inloopt en mensen ziet werken in subtiel geklimatiseerde moderne kantoorruimten. Van Nelle is om al deze redenen terecht de status van werelderfgoed waardig. Voor het hedendaagse Rotterdam zal de Unesco-status van Van Nelle het imago en de identiteit van de stad versterken. Hopelijk is het ook een aanzet om de culturele nalatenschap van de ‘modern city’ van een eeuw geleden meer te waarderen en te blijven onderhouden en gaan benutten!

Gerelateerde inhoud

Wil je dit soort artikelen blijven lezen?

Vers Beton kan niet bestaan zonder haar leden. Lees onbeperkt artikelen op Vers Beton voor € 7,50 per maand, de eerste maand is gratis.

Misschien vind je dit ook interessant

  • Waarom huurders in de vrije sector hun mond niet opentrekken

    • Architectuur en stedelijke ontwikkeling

    Torenhoge huren met schimmige community- en servicekosten, een bouwput voor de deur, lekkages en een huisbaas die niet thuis geeft. Toch durven huurders in de vrije sector niet snel te klagen, omdat ze zo afhankelijk zijn van hun verhuurder. Maar het kan wel degelijk helpen. Lees het onderzoek van Teun van den Ende.

  • Met het invoeren van 30 kilometerzones rijst de vraag: van wie is de straat?

    • Architectuur en stedelijke ontwikkeling

    De gemeente wil van Rotterdam waar mogelijk een 30 kilometerzone maken. Dat vergt een geheel nieuwe weginrichting waarbij de auto steeds minder de norm is. De vraag rijst: aan wie behoort de openbare ruimte toe?

  • Het Havenkwartier op Katendrecht is vooral voor de happy few

    • Architectuurkritiek

    Het laatste plekje in hartje Katendrecht is gekaapt: nieuwbouwproject Havenkwartier is opgeleverd. Het imposante, antracietgrijze gebouw herbergt tweehonderd woningen. Maar wat voegt het toe aan de Kaap? En voor wie is deze community eigenlijk bedoeld?

  • Alle artikelen

De agenda die je aan het denken zet

  • Het kabinet viel, demissionair premier Rutte kondigde zijn vertrek aan en een reeks politici verlaten…

    Venue: Debatpodium Arminius
    Datum:
  • On Monday 11 December, Rotterdam based platform for metropolitan issues De Dépendance and Lighthouse Reports welcome economist Jennifer Clapp, one of the world’s leading authorities on food systems, in BlueCity. 

    Venue: BlueCity
    Datum:
  • Bekijk de agenda

De leukste vacatures in en om Rotterdam

  • Als stagiair(e) Marketing & Communicatie ondersteun je de afdeling op verschillende vlakken en krijg je een breed pakket aan taken en werkzaamheden.

  • WAT DOE JIJ ALS FRACTIECOÖRDINATOR? 

    Als coördinator vervul je een belangrijke rol in en rond de fractie van GroenLinks PvdA Zuid-Holland. Je biedt praktische ondersteuning aan statenleden, volgt de  (politieke) actualiteit, coördineert politieke activiteiten en zorgt ervoor dat de  fractie haar relaties onderhoudt. De functie biedt een interessante plek om je  verder in provinciale politiek te verdiepen.

  • Vers Beton zoekt een stagiair vanaf januari 2024. We begeleiden je om je eigen leerdoelen te halen en zelf journalistieke producties te maken voor Vers Beton.

  • Bekijk alle vacatures