Wie het verleden kent, begrijpt het heden beter. Jacques Börger (Museum Rotterdam) en Anne Jongstra (Stadsarchief Rotterdam) blikken maandelijks terug op gebeurtenissen in het verleden van Rotterdam. Deze aflevering: zomerfestivals.
Het heerlijke seizoen van de festivals is weer aangebroken. Er gaat bijna geen week voorbij of ergens in de stad is een evenement waar we ons collectief kunnen laven aan hippe muziekoptredens, grensverleggende kunst en andere spektakelstukken.
Zomertijd
Waarom is dat toch, dat we ons elk zomerseizoen zo massaal op festivals storten? Steden zijn al eeuwenlang een podium voor grote evenementen. Maar het aanbod in Rotterdam was nog nooit zo groot als in de laatste decennia. En we hebben geen formele aanleiding meer nodig. Vroeger versierden we onze huizen en gingen we de straat op als er een vorst op bezoek kwam, als er een religieuze feestdag was of als we een of ander wapenfeit wilden herdenken. Tegenwoordig lijkt het ingaan van de zomertijd voldoende om de festivaltrein in beweging te zetten. Is er iets bijzonders aan de hand?
Rituele drang
Traditionele samenlevingen kennen vaste gebruiken rond geboorte, volwassenwording, huwelijk en overlijden. Maar ook rituelen rond de oorsprong van het dorp, de dood van een belangrijke inwoner, een bijzondere gebeurtenis of rond het zaaien en oogsten. Rituelen zorgen ervoor dat de leden van een gemeenschap zich met elkaar verbonden voelen en het bestaan als ordelijk ervaren. Met de ontwikkeling van de moderne, geïndustrialiseerde en verstedelijkte maatschappij is het belang van rituelen afgenomen. Zegt men. Maar misschien is dat schijn, misschien zijn ze alleen van gedaante veranderd. Zouden we de festivals van vandaag kunnen zien als de voortzetting van het aloude gemeenschapsritueel? Is de behoefte daaraan nog steeds groot?
Kantelpunt
Voor Rotterdam is 1970 is dan het kantelpunt geweest. Van mei tot en met september was de binnenstad toen het toneel van Communicatie ’70, een groot evenement waarmee het stadsbestuur de zegeningen van 25 jaar wederopbouw wilde vieren. Er waren al eerder wederopbouwmanifestaties geweest zoals Ahoy’ en E’55. Maar bij C ’70 werd voor het eerst de stad zelf als podium gebruikt voor de activiteiten. Langs de Coolsingel waren talrijke paviljoentjes neergezet en er liep een kabelbaan dwars door het centrum. De kabelbaan voerde onder meer over de onbetwiste blikvanger van C ’70: een kolossale maquette van het haven- en industriegebied van Rotterdam.
Toch werd de manifestatie geen succes. De bezoekersaantallen vielen tegen. Bovendien lokte C ’70 acties uit van mensen die vonden dat de nadruk op economisch herstel ten koste was gegaan van de leefbaarheid in de stad. 1970 was echter ook het jaar van het Popfestival Kralingen. En dat was wél een succes. Naar schatting honderdduizend mensen trokken eind juni naar het Kralingse Bos om bands als Jefferson Airplane en Pink Floyd te horen spelen. Op het festival deden zich taferelen voor die de hardwerkende Rotterdammers nog nooit in de publieke ruimte hadden gezien: er werd naakt gezwommen in de plas, er werd gedanst, geblowd en ga zo maar door. In Kralingen nam een generatie symbolisch afscheid van de levensstijl van haar ouders. Voortaan gaf ze zelf invulling aan haar bestaan.
Streven naar zelfontplooiing verdraagt zich slecht met collectieve activiteiten, zeker als de deelnemers het gevoel hebben dat die van boven zijn opgelegd. Het is dus niet vreemd dat het na 1970 min of meer gedaan was met de grootschalige, door de gemeente geregisseerde, wederopbouwmanifestaties. Tegelijkertijd begonnen kleine organisaties en instellingen zelf festivals op poten te zetten, voor een beperkte doelgroep. Vele daarvan, waaronder Poetry International en het IFFR, zijn nog altijd een vast onderdeel van de Rotterdamse evenementenkalender. We vieren daarbij niet meer de wederopbouw, maar het culturele leven in de stad.
Stadsrituelen
In 1993 werd Rotterdam Festivals opgericht om de initiatieven vanuit de stad te coördineren en te ontwikkelen ten gunste van de hele stad. De ambitie was om mensen via een reeks van evenementen gedurende het jaar samen het Verhaal van Rotterdam te laten beleven om lokale trots en worteling te bevorderen. En zo kon de Rotterdammer genieten van het Dunyafestival, het Zomercarnaval, de Dance Parade, De dag van de Romantische Muziek, de Wereldhavendagen en het Witte de Withfestival. Om er maar een paar te noemen.
Kunnen we al deze festivals als nieuwe gemeenschapsrituelen beschouwen? Er is in ieder geval een ceremoniemeester met een duidelijke opdracht: Rotterdam Festivals. De festivals voldoen in elk geval aan een aantal belangrijke kenmerken van rituelen. Typisch voor gemeenschapsrituelen is bijvoorbeeld de bijzondere aankleding van de omgeving. In de stad wordt daarin voorzien met wapperende vlaggen, banieren, affiches en flyers. Daarnaast is herhaling is essentieel voor een gemeenschapsritueel, want door herhaling wordt de symboliek van het festival duidelijk en ontwikkelt zich een nieuwe traditie. En het ritueel moet een open karakter hebben. Iedereen moet mee kunnen doen. Dit gaat allemaal op voor de Rotterdamse festivals.
Maar de festivals zijn pas echt stadsrituelen als ze zorgen voor een collectief ritme, een vertrouwd gevoel en betrokkenheid, zoals het traditionele ritueel een gemeenschapsgevoel creëerde. Of dat zo is, moet de stadsbewoner zelf ondervinden. Dus: ga de stad in want Summertime is Citytime.
UPDATE: Luister hier naar Jaques Börger die bij Open Rotterdam te gast is om te praten over festivals als nieuwe stadsrituelen
Al 7 reacties — discussieer mee!
Weer een leuk stuk, waar m.i. een anachronisme in staat.
Commentaar op het C70 festival omdat de nadruk op economie lag, die ten koste van de leefbaarheid ging, was er ook bij sommige mensen niet.
Leefbaarheid is pas een issue geworden na de publicatie van het rapport van de club van Rome en dat was in 1972.
Dat leefbaarheid een thema was in de discussie over C70 ontlenen we aan Stad van Formaat van Paul van de Laar (p. 543 en 587). Een blik op de Rotterdamse kranten uit 1970 op Delpher.nl bevestigt dat. Aardig om te weten: aan de gemeenteraadsverkiezingen van dat jaar deed ook een Leefbaar Rotterdam mee, opgericht door de dan 29-jarige Joop J. Goudswaard. Belangrijke programmapunten waren, aldus Het Vrije Volk van 25 mei 1970: ‘duidelijkheid en inspraak in het saneringsbeleid, meer geld voor bestrating, en meer eenrichtingsverkeer in oude wijken’.
Ongenoegen over leefbaarheid was er al in de jaren ’60. Zie deze VARA-documentaire uit 1965, waarin Crooswijkers hun ongenoegen uiten over de woonomstandigheden in hun wijk. Ze wonen in krotten, terwijl de gemeente prioriteit geeft aan megalomane projecten: https://www.youtube.com/watch?v=vldkIXsQ3W0
“Ik weet nou wat een tunnel is, ik weet straks misschien wat een metro is, maar ik ben nu 27 jaar getrouwd, en ik weet nog echt niet wat een slaapkamer, een douchecel of een keuken is” (Vanaf 16’55”) Een andere Crooswijkse: “Waarom die metro? Waarom geen woningen? Die metro, daar zie ik de noodzaak niet van in. Maar woningen voor de mensen. Dat we rust krijgen. En niet in een buurt zoals hier, die je gezondheid schaadt. Een tuin waar een vuilnisbelt is, dat je zulke bromvliegen op je eten krijgt. Maar daar mag je helemaal niks van zeggen. Nee, die metro is veel belangrijker voor Rotterdam als woningen. Daar betalen we onze belastingcentjes voor. Heus. Voor de metro.”
En bij verkiezingen werd ook al veel gestemd op ’tegenpartijen’, zoals op Boer Koekoek of de CPN. Dit tot zorg van de gevestigde orde. Crooswijker: “Om de PvdA te plagen” (20’00”) Burgemeester Thomassen: “U moet dat politieke extremisme niet overschatten” (21’25”).
Leuk stuk.
Het opzetten van Rotterdam Festvals in de jaren negentig had mijns inziens ook een commercieel doel. Rotterdam wilde zich meer profileren als toeristenstad om meer bezoekers naar de stad te lokken. Dit begon met tv-reclames door Jerry Springer en had zijn absolute hoogtepunt in 2001, het jaar dat Rotterdam culturele hoofdstad was. Het (commerciële) succes daarvan leidde tot een hele serie themajaren. Dan weer was Rotterdam de architectuurhoofdstad, dan weer de jongerenhoofdstad, dan weer de groene hoofdstad. Helaas was niet elk themajaar een even groot succes.
Bijzonder zuur is ook dat niet ieder jaar een goed vervolg heeft gekregen. Op met name het gebied van cultuur en jongeren zijn er meer dingen afgeschaft, verboden of wegbezuinigd dan er bij gekomen zijn.
Die verschillende thema jaren horen volgens mij bij het zoeken naar een nieuwe identiteit van Rotterdam (naast Havenstad). Het is jammer dat we hierin geen scherpe keuzes hebben gemaakt. Volgens mij zijn architectuur (inclusief stedenbouw), multiculturaliteit en eten de sterkste nieuwe identiteitsdragers….daaraan kunnen festivals gekoppeld worden…
De schrijver van dit stukje heeft het over rituelen maar weet niet wat rituelen zijn.Rituelen heb je onder ander op de scharnier momenten van het het leven enz enz enz ; En festivals zijn geen rituelen daar zij niet het ritme van de dag hebben integendeel.
En de veelheid van festivals zijn een Wereldmetropool eigen niets bijzonders derhalve maar een normaal gegeven in een WereldMetropool als Rotterdam .
Een terzijde: wat ik mis in de beschouwing van het tijdsbeeld van Rotterdam in 1970 is het feit dat Feyenoord in dat jaar de Europacup won en de massale rituele huldiging op de Coolsingel. Voor veel Rotterdammers was 1970 met C70, Popfestival en de Cup een jaar om nooit te vergeten en ook een kantelpunt in het verwerken van het trauma van het bombardement.