Stevige witte wolken torenen uit boven het Heegermeer, voldoende om wind te beloven, tam genoeg voor een fijne dag op het water. Zes modellen staan ontspannen op een Friese zeilboot, stijlvol in gestreepte watersportmode, één met een bel witte wijn in de hand. Het leven is goed hier op het water, tussen zeilscholen en jachthavens. ‘Fryske Triomf’, noemde de Rotterdamse kunstenaar Daan Samson deze foto. Hij maakte hem afgelopen zomer samen met fotograaf Jeronimus van Pelt, voor het theaterfestival Heegspanning waarmee watersportdorp Heeg zichzelf promoot. Samson besloot vooral die PR-functie uit te vergroten, in dit kunstwerk dat een glanzende reclamefoto lijkt. Het is het zoveelste luxueus uitziende kunstwerk van zelfbenoemd ‘welvaartskunstenaar’ Samson, die zich profileert zich als een succesvol cultureel ondernemer. Sinds de politiek is gaan verkondigen dat kunstenaars meer hun eigen broek moeten ophouden, is Samson die wens ten uitvoer gaan brengen – en hoe.
Al ruim tien jaar maakt Samson kunst die gaat over weelde en soms bijna geheel uit sponsoring en logo’s bestaat. Graag leunt hij daarbij tegen de politiek aan, deed een project met Frits Bolkestein en afgelopen kerst verblijdde hij topmanagers uit het bedrijfsleven en de politiek door uit hun naam kerstpakketten naar elkaar te sturen. Meer VVD kan kunst niet worden. Maar wie goed kijkt naar zijn werk, vraagt zich af of dit nou wel de bedoeling was. Moest kunst zo’n grote uitverkoop worden, zo glossy? Cultureel ondernemerschap, moet dat niet met mate?
Op het moment dat je jezelf die laatste vraag gaat stellen, heeft Samson beet. Want hij is geen VVD’er – al zal hij dat zelf niet toegeven. Hij is undercover gegaan in de gepromote liberale ideeën van cultureel ondernemerschap en economisch succes, om van binnenuit die gedachte te ondermijnen. Door deze politieke idealen zo uit te vergroten, holt hij ze uit. Want als cultureel ondernemerschap betekent dat kunst vol reclamebeelden zit, alle artistieke integriteit verliest, nee, dan moesten we toch maar wat meer subsidies gaan verschaffen. Het is het soort rechtse kunst waar zelfs Bolkestein links van zou worden.
Undercoverkunst en overidentificatie
Kunst en politiek gaan al eeuwen samen. Kunstenaars maken portretten van machthebbers of videokunst over misstanden. Maar deze tactiek van Samson is een andere: je zó vereenzelvigen met een politieke partij dat die partij er zelf ongemakkelijk van zou worden. Een soort undercoverkunst.
In Nederland bezigen vooral Rotterdamse kunstenaars deze tactiek, die eind vorige eeuw in het buitenland ontstond. De Sloveense metalband Laibach maakt avant-gardepop gehuld in nazistische en stalinistische outfits op dusdanig bevlogen fascistische manier dat het vanzelf extremisten belachelijk maakt. Het leverde de term ‘overidentificatie’ op: identificeer je zo overdreven enthousiast met je ergste vijand, dat je zijn geloofwaardigheid in diskrediet brengt.
Die tactiek koos Christoph Schlingensief die in Oostenrijk in 2000 meedeed met de FPÖ-gevoelens door een spelshow te organiseren waar kijkers asielzoekers konden wegstemmen, die meteen gedeporteerd werden. Dat was velen een brug te ver. En tijdens de Russische anti-homowetten vorig jaar nog ‘hielp’ kunstenaar Oleg Ustinov de politiek door uit naam van de overheid pamfletten op te hangen: oproepen aan burgers om homopropagandisten aan te geven. Dat deed te veel mensen aan Stalin herinneren, commotie alom, waarop het bestuur afstand nam van de antihomoflyers – en daarmee dus haar eigen beleid relativeerde. Missie geslaagd.
