Pietje Bell niet langer welkom in Rotterdam

De Wet bijzondere maatregelen grootstedelijke problematiek (de Wbmgp) ofwel de Rotterdamwet krijgt wellicht een uitbreiding. Ook het gedrag van kinderen zal onder de loep komen. Hen screenen kan echter tot dubbele straffen leiden en dát zonder juridische toets.

De Wet bijzondere maatregelen grootstedelijke problematiek is een wet waarmee gemeenten nu onder meer kunnen regelen dat nieuwkomers in arme wijken een inkomen uit arbeid of studiefinanciering moeten hebben. De gedachte achter deze wet is dat er geen nieuwe kansarme bewoners in deze wijken komen wonen, overlast vermindert en sociale problemen verbeteren. Minister Blok hoopt met de aanpassingen in het huidige wetsvoorstel de toepassingen van de wet te vergroten. Daartoe worden ook kinderen tot onderwerp van de wet gemaakt. Ik denk om drie redenen dat het voorstel de positie van kinderen kan schaden: Ten eerste wordt het kind beschouwd als een oncorrigeerbaar risico; Ten tweede vallen niet alle kinderen in gelijke mate onder de maatregel; en tot slot kan de maatregel de vorm aannemen van een straf na de straf.

‘Rotterdamwet’

De Wbmgp heet ook wel de ‘Rotterdamwet’ omdat Rotterdam tot nu toe de enige gemeente is die er uitvoering aan geeft. In Rotterdam geldt de wet sinds 2006 in Tarwewijk, Hillesluis, Carnisse, Oud-Charlois en Bloemhof, en sinds april 2014 ook in tien Delfshavense straten: de Grote Visserijstraat, Mathenesserdijk, Mathenesserweg, Schiedamseweg, Willem Buytewechstraat, Vierambachtstraat, ’s Gravendijkwal, 1e Middellandstraat, 2e Middellandstraat en Middellandplein. In de vijf wijken waar de wet sinds 2006 geldt, heeft de wet wel gezorgd voor een afname van het aantal gezinnen met een uitkering, maar dat heeft kennelijk geen effect op de veiligheid. Tot dusver blijkt namelijk uit de evaluaties van de afgelopen jaren dat sinds de invoering van de Rotterdamwet in 2006 noch de veiligheidsindex, noch de sociale index er zijn verbeterd.

Uitbreiding met screening

Het wetsvoorstel dat nu voorligt moet de wet meer kracht verlenen en zo meer mensen en buurten helpen, lezen we in de Memorie van Toelichting van het Ministerie van Binnenlandse Zaken. Als de uitbreiding wordt aangenomen, betekent dat twee dingen. Ten eerste kan een gemeente voortaan niet alleen wijken, maar ook straten en wooncomplexen aanwijzen waar aspirant-inwoners zich alleen mogen vestigen als zij een inkomen uit arbeid of studiefinanciering hebben. Ten tweede geeft de uitbreiding van de Wbmgp gemeenten de mogelijkheid om een gedragseis te stellen. Aspirant-inwoners moeten of een Verklaring Omtrent Gedrag overleggen, of worden gescreend op basis van onderzoek van politiegegevens (in welk geval er geen sprake is van een veroordeling of strafblad). De gedragseis heeft betrekking op: meldingen van overlast (gedrag, geluid, stank, gevaarlijke stoffen), criminaliteit (drugsdelicten, openbare dronkenschap, vandalisme), fraude en vermoedens van radicalisering en extremisme. De gedragseis geldt voor volwassenen, en voor kinderen vanaf 12 jaar. Als dit wetsvoorstel van kracht wordt, is het overigens niet automatisch zo dat de gedragseis voor de Rotterdamse wijken gaat gelden. Daar zal het Rotterdamse College van B&W opnieuw een aanvraag voor moeten doen bij het Ministerie.

Kinderen onder de loep

Het dossier aan de hand waarvan een eventuele vestigingsweigering wordt bepaald, mag voor kinderen twee jaar en voor volwassenen vier jaar terugblikken. Dagblad Trouw concludeerde al ‘Een overlastgevend twaalfjarig jongetje kan ervoor zorgen dat zijn ouders worden geweigerd voor een huurwoning’. In feite valt ook een tienjarig jongetje dat een maand rotjes afsteekt en daarvoor wordt berispt, binnen de wet. Dat blijkt uit de Memorie van Toelichting op het wetsvoorstel, waar naast ernstige vormen van overlast op pagina 28 en 29 ook het “bij direct omwonenden aanbellen en dan wegrennen” wordt genoemd. Belletje lellen dus. Ook rondhangen, geluidsoverlast en softdrugsgebruik onder vallen onder de wet – en daarmee heel wat kinderen en jongeren.

Het wetsvoorstel velt daarmee een moeilijk te herroepen oordeel over kinderen van tien jaar en ouder. Geen vrije vestiging door meldingen van overlast. Pietje Bell, Dick Trom, Sietse en Hielke Klinkhamer, de nichtjes Duck en ook Sjors en Sjimmie van na 1975 komen er niet meer in. Niet alleen niet in Rotterdam, maar op alle plekken waar de wet zal gaan gelden. Kinderen die overlast veroorzaken – of waarover meldingen zijn gedaan – lopen tot twee jaar na dossiervorming de kans dat hun gezin niet meer vrij mag verhuizen. Dat lijkt op een straf, maar dat is het niet. In ieder geval geen straf in de justitiële zin van het woord. Immers, als een gezin niet verhuist naar een blok of een wijk waar de nieuwe Wbmgp van kracht is, geldt ook de vrijheidsbeperking niet.

Straf en opvoeding

Waarom straffen we kinderen? Een onderdeel van kind-zijn is dat je een misstap mag maken en dat je ouders, familie, de buurt en professionals (dus de samenleving) jou helpen jezelf te corrigeren. Een kind is geen minivolwassene. Zelfs wanneer een kind een misdrijf heeft begaan straft de rechter niet alleen omwille van vergelding. Als een kind bestraft moet worden, en dat moet soms, dan heeft die straf drie elementen: vergelding voor de daad; bescherming van de samenleving en verbetering van de gestrafte. Alleen het tweede element, bescherming van de samenleving, komt terug in het nieuwe voorstel voor de Wbmgp. Het kind krijgt geen kans om het eigen gedrag te verbeteren. Ook van vergelding is strikt genomen geen sprake. Al is het maar omdat de maatregel afhankelijk is van of een gezin wel of niet wil gaan verhuizen. Hij kan van toepassing worden, tot twee jaar later, maar dat hoeft niet. En hoe kan een kind twee jaar na dato nog zijn gedrag corrigeren? Deze maatregel is het tegenovergestelde van lik op stuk beleid. Het zal in de beleving van een kind onrechtvaardig lijken, en willekeurig bovendien.

Ongelijke selectie

De wet heeft alleen effect op mensen die willen verhuizen naar een Wbmgp-woning. Daarmee treft de wet niet alle inwoners van Nederland in gelijke mate. Ook rijke gezinnen met jongeren die overlast veroorzaken zouden in principe last krijgen van de wet als hun ouders naar een Wbmgp-woning zouden willen verhuizen. Maar dat doen ze niet. Ze kunnen zich duurdere huizen veroorloven en ze mogen bovendien geen sociale huurwoning betrekken. Daarvoor is de bovengrens namelijk 34.678 euro. Praktisch gezien geldt de wet – en de kinderstraf – dus niet voor het rijkere deel van de bevolking. Het zou nog iets anders zijn wanneer arme gezinnen konden verhuizen naar wijken waar de Wbmgp niet geldt. Maar dat is niet gemakkelijk. We zien in Rotterdam nu al dat een flink deel van de sociale huurwoningen in het gebied staat waar de Wbmgp reeds van kracht is. Wethouder Eerdmans heeft al beweerd dat de Wbmgp wat hem betreft voor heel Rotterdam gaat gelden. De beschikbaarheid in de sociale sector is niet groot in vergelijking met de behoefte (en is landelijk sinds 2002 zelfs afgenomen). Er zijn lange wachttijden, zoals onder andere de Woonbond laat zien. En de wachttijd zal nog toenemen voor een gezin dat vanwege de nieuwe Wbmgp niet meer overal in een regio mag huren.

Het is een cirkelredenering. Het kind heeft meldingen op zijn naam, dus het gezin mag niet verhuizen. Maar armoede is oorzaak nummer één van overlastgevend gedrag. Dus het voert niet ver om te zeggen dat deze wet niet zozeer gedrag, maar armoede zelf afstraft. En hoe kan dat bijdragen aan de armoedebestrijding? Wat voor kansen biedt de Wbmgp aan kinderen uit armere gezinnen? In de vijf Rotterdamse wijken mag sinds 2005 het aantal inwoners met uitkering zijn gedaald, de sociale index en de veiligheidsindex zijn niet veranderd, zeggen ook Salima Belhaj en Brenda Dirkse van D66.

Dubbele straf

Overlastgevend gedrag is noch per definitie een teken van een ernstige stoornis, noch van ernstig, blijvend probleemgedrag. Het gaat in de meeste gevallen weer over in de late adolescentie. Het wetsvoorstel wordt gepresenteerd als ‘preventief’, maar in feite is het een straf: een preventieve straf. Niet door Justitie, maar door politie en het College van B&W die de huisvestingsvergunningen verstrekken.

Mogelijk gaat het zelfs om een dubbele straf. Op overlastgevend of delinquent gedrag van een kind kan al straf volgen, taakstraf bijvoorbeeld, of een intensieve cursus voor kind en ouders. Een vestigingsweigering op basis van de Wbmgp treft als tweede straf niet alleen het kind, maar het gezin. Dit tast ook de relatie tussen een kind en het gezin aan. Deze relationele straf binnen het gezin is de derde keer dat een kind voor één overlastmelding of werkelijk delict gestraft kan worden. Des te erger is het dat verschillende experts geen vertrouwen hebben op de manier waarop de wet gehandhaafd zal worden. Criminoloog Gwen van Eijk kritiseert het wetsvoorstel om die reden. De ambtenaren die erop zullen moeten toetsen, zegt zij, zijn niet opgeleid om gedrag en veroordelingen te beoordelen op een eventuele impact op het buurtklimaat. Zij zullen bepaald gedrag wellicht beoordelen als schadelijk voor een wijk of buurt, terwijl het dat niet is. In naam van het buurtklimaat, verwacht Van Eijk, zullen zij daarom al snel mensen weigeren. Ik voeg daaraan toe dat zo’n weigering in het geval van kinderen een enorme impact kan hebben op het gezin en de relatie tussen gezin en kind. Die impact is niet overwogen tijdens het opstellen van het wetsvoorstel.

Wat dan wel?

Overlast moet bestreden worden, maar de Wbmgp roept meer sociale ongelijkheid op dan hij verhelpt. Verschillende wethouders hebben om die reden al aangegeven dat zij er geen heil in zien. Zij vrezen een verschuiving van de problemen. Een waterbedeffect.

Uit onderzoek blijkt dat overlast en criminaliteit tegengaan onder jongeren zeker mogelijk is. Het lukt het beste door een combinatie van repressief en positief beleid. De positieve programma’s richten zich op het verbeteren van persoonlijke factoren, zoals agressiviteit, en op het verbeteren van de sociale netwerken in de wijk. Het repressieve deel richt zich op het veroordelen van overtredingen.

De Wbmgp is een grof instrument dat veel kinderen zal raken. Die krijgen daar niet meer kansen door. De overheid zou er beter aan doen gerichte wetgeving tegen ernstige overlast te maken, die wetgeving alleen te combineren met goede sociale programma’s die al vroeg problematische persoonlijkheidskenmerken kunnen remediëren en die kinderen kansen bieden om vrienden te maken die op het rechte pad zitten, en de inkomenseis te laten vallen. Van die laatste is immers nu al bekend dat hij niet werkt.

Conclusie

Het vangnet dat de wetsvernieuwing uitgooit is groot, met fijne mazen. Veel mensen kunnen ermee te maken krijgen, want ook al is de wet bedoeld als ‘ultimum remedium’, laatste redmiddel, hij is zo opgesteld dat hij zeer breed inzetbaar is.

Kun je van een kind eisen dat het in zijn gedrag rekening houdt met een uitgesteld effect, namelijk dat als het in Friesland rottigheid uithaalt, twee jaar later in Rotterdamse wijken, geweigerd kan worden terwijl vader of moeder daar dan een baan vindt? Of andersom? Eigenlijk niet. Kinderen overzien niet alle gevolgen van hun daden. Het zijn kinderen. Daarom is deze wet juist voor hen buitensporig hard.

Ook achteraf zullen ze nauwelijks begrijpen waarom iets wat ze twee jaar geleden gedaan hebben, nu nog zulke verstrekkende gevolgen heeft. De straf heeft geen opvoedend element. De wet treft alleen kinderen die reeds in een achtergestelde situatie leven, en tast ook de relatie tussen kind en gezin aan. Als een kind al gestraft is voor overlast of een veroordeling, dan vormen het niet kunnen verhuizen en de aantasting van de relatie met het gezin een tweede en een derde straf. Het behandelt arme kinderen als risico en zondert hen bij voorbaat af van manieren om hun leven vorm te geven, een vormgeving die andere burgers wel hebben, en die een recht zou moeten blijven voor iedereen.