Joep van Lieshout en de afgrond die vastgoedontwikkeling heet

Op de plek van het atelier, een aantal loodsen midden in havenrelict M4H, verrijst wat Van Lieshout betreft binnenkort een indrukwekkend gebouwencluster: de Brutus. Het programma is divers: appartementen, short stay, een museum dat deels gewijd is aan van Lieshouts werk, ruimte voor evenementen, een depot, en de werkplaats van Atelier Van Lieshout (AVL). En een paar ‘zeker niet dure’ woningen voor kunstenaars. Kortom: een mix van commerciële en niet-commerciële functies. De door het brutalisme geïnspireerde volumes worden bijeengebonden door een gezellig groen dak en heftige trappartijen. Een aantal opgetilde loopbruggen verbinden het complex in de verre toekomst met andere gebouwen en plekken in de omgeving.

Het klinkt goed, maar de eerste concepten, de maquettes en de ondersteunende renders (gemaakt met hulp van bouwmoloch Heijmans en de architecten-voor-luxepaardjes van PowerHouse Company) roepen vragen op. De immer tot de perverse verbeelding sprekende ‘hand van het atelier’ is namelijk niet echt terug te zien in het ontwerp. Vooralsnog heeft het veel weg van run-of-the-mill vastgoedprojecten op Katendrecht, aan de Zuidas, of in een overambitieuze provinciehoofdstad.

Dat ligt uiteraard niet aan de grondslag van het project. Voor Van Lieshout zelf, die al decennia droomt van vrijstaten, belichamen de plannen de verwezenlijking van vurig gewenste autonomie. Voor de buitenwereld is het een fascinerend experiment in een sector waarin fascinerende experimenten schaars zijn. Een huwelijk tussen de idealen van een dystopisch kunstenaar en die van een door opportunistisch marktdenken gedomineerde ontwikkelwereld. Dat gaat vuurwerk opleveren, zou je denken. In het beste geval wordt AVL Mundo, net als AVL Ville in 2001, een hedonistisch dorp dat dapper weerstand biedt tegen de dodelijke onverschilligheid van de buitenwereld. Maar in het ergste geval wordt de inbreng van Van Lieshout gedegradeerd tot ‘branding’ om een ongeïnspireerd ontwikkelmodel te verkopen als ‘een cadeau voor de stad.’ 

Voor de duidelijkheid: het zal de kunstenaar zelf waarschijnlijk worst wezen wat anderen ervan vinden. Van Lieshout ziet de projectontwikkeling niet direct als onderdeel van zijn oeuvre. Ook de handjeklap met partijen die voorrekenen dat je woontorens moet bouwen om een cultuurcluster te bekostigen, ziet hij niet als iets om je zorgen over te maken.

Toch zijn er gedurende het proces al veel tot de verbeelding sprekende elementen gesneuveld of –  zoals de loopbruggen – verbannen naar een verre toekomst. Zo is een enorme Domestikator al vroeg uit de plannen verdwenen. Het hotel in de vorm van een man die een hondje neemt – ‘uitlaten’, noemt Van Lieshout het eufemistisch – en waarvan een kleinere versie vorig jaar nog een schitterende rel opleverde in Parijs, is geschrapt omdat het gebouw te duur zou zijn. Tussen droom en daad staan, zo blijkt, financiële adviseurs in de weg die beweren dat leuke dingen niet te betalen zijn. 

Ook de wapenfabriek en de abortuskliniek zijn geen onderdeel van de eerste fase, legt Van Lieshout uit. Hij lacht sardonisch. Zijn ogen stralen, maar de grap mist de morbide kracht die kenmerkend is voor zijn werk. Het lijkt erop dat de wapenfabriek en de abortuskliniek onderdeel van geen enkele fase zijn. 

Van Lieshout spreekt met gepaste trots en ambitie over zijn plannen. Die houding past bij hem en zijn unieke machtspositie: hij bezit de grond onder AVL Mundo, en beheert daarmee de ontwikkelpotentie van de plek. Hij zwaait als meer of minder verlicht despoot de scepter over de toekomst van het gebied bevestigt hij. Toch druipen de compromissen tussen concept en verdienmodel van de plannen.

Ook de beeldtaal is voorspelbaar: in maart toont hij, tijdens een presentatie op de Academie van Bouwkunst, een serie gelikte renders die sterk doen denken aan de plaatjes voor talloze andere ontwikkellocaties in Rotterdam. Op één van de renders schemert het schitterend, op een andere liggen gelukkige bezoekers op het obligate groene dak in het zonnetje. 

Dat terwijl Van Lieshout ooit nog met de hand tientallen tekeningen maakte van SlaveCity: een stad als een machine, die zelfvoorzienend wordt verwarmd met de lichamen van overleden bewoners. De huidige ideeën over aardwarmte en groene gevels klinken vreemd uit de mond van een kunstenaar die ooit bedacht de wereld te gaan verkennen in een boot aangedreven door ingekookt menselijk vet. Het is duidelijk: Van Lieshout, die ‘uitsluitend kunst waar niemand op zit te wachten’ wil maken, moet zich conformeren aan de mores van de wereld waarin hij is binnengetreden. Dat dreigt gebouwen op te leveren waar inderdaad niemand op zit te wachten. Ironisch genoeg.

Atelier Van Lieshout balanceert al tientallen jaren op de grensvlakken van kunst, commercie, maatschappijkritiek en banaliteit – en vaart daar wel bij. Ambiguïteit en maling aan de buitenwereld zijn belangrijke kwaliteiten van het atelier. Door zich te mengen in vastgoedontwikkeling betreedt AVL echter een wereld waarin andere wetten rondom autonomie en vrijblijvendheid gelden. Belangrijke aspecten van hun werk – dystopisme, opportunisme, slavernij – krijgen daarin een andere lading. Bijvoorbeeld de typerende galgenhumor verliest buiten het kunstdiscours aan betekenis.

Wat overblijft is een mix van marketing en zelfreflectie. Het ontwerp wordt verbonden met tot de verbeelding sprekende voorbeelden: de Torre Velasca in Milaan, de High Line in New York. Daar is een klassieke vormverwijzing aan toegevoegd: de drie met elkaar verbonden torens, in de maquettes inderdaad leesbaar als abstracte mensfiguren, vormen een interpretatie van de beeldengroep van de Trojaanse priester Laocoön en zijn twee zonen op het moment van simultane verwurging door zeeslangen. Als volleerd kunstenaar blijft van Lieshout vervolgens zo vaag mogelijk over de betekenis van die metafoor: 

,,En als dit project Laocoön heet, wat ben ik dan? Laocoön? Of het Trojaanse paard? De kunstenaar die zich met projectontwikkeling inlaat? Of de priester die waarschuwt voor een naderende ondergang?” 

Hopelijk wordt de ontwikkeling van AVL Mundo vooral een zoektocht naar antwoorden op deze vragen. Bij vlagen lijkt het namelijk alsof de culturele component van het plan bijzaak is geworden. Dat erodeert de waarde van AVL Mundo. Het roept ook belangrijke vragen op: waaróm wil AVL eigenlijk ontwikkelen? En is er écht zo veel extra programma nodig om het gewenste culturele cluster te kunnen realiseren? Dat tweede lijkt twijfelachtig. Niet in de laatste plaats omdat Van Lieshout, die ‘een gruwelijke hekel aan museumarchitectuur’ heeft, een zo goedkoop mogelijke doos voor zich ziet als onderkomen voor de nieuwe kunstinstelling. Hij droomt van ‘Brabantse hallenbouw:’ grote prefab loodsen bekleed met gegalvaniseerde golfplaten. Want die ‘gaan mooi roesten na een tijdje’. 

De classicus Nigel Spivey noemt de Laocoönbeelden ‘het prototypische icoon van menselijke doodsangst’ in zijn boek Enduring Creation: Art, Pain and Fortitude. Van de Laocoöntorens mag, wat mij betreft, een vergelijkbaar intense uitstraling worden geëist. Laat het geklooi met groene daken en andere vormen van voorspelbare gezelligheid maar over aan de plannenmakerij rondom Little C bij Coolhaven, Eden District, De Groene Kaap, het Van Vollenhovenkwartier, etcetera.

De ontwikkeling van AVL Mundo geeft hoe dan ook een nieuwe blik op gebiedsontwikkeling: het duistere opportunisme dat Atelier van Lieshout typeert is ook de vastgoedsector niet vreemd. De omschrijving van SlaveCity 2008 dekt bijvoorbeeld de lading van veel recente gebiedsontwikkeling: 

“SlaveCity can be described as a sinister distopian [sic] project which is very rational, efficient and profitable (7 billion euro net profit per year). Values, ethics, esthetics, moral, food, energy, economics, organization, management and market are turned upside-down (…).” 

Het oude angstbeeld verschilt weinig meer van de werkelijkheid. SlaveCity is niet langer alleen een hypothese: de onderliggende filosofieën zijn inmiddels onderdeel van een werkelijkheid waarin ook het bijpassende narratief en de beeldtaal die nodig zijn voor totstandkoming, tot in detail zijn uitgewerkt. Projecten als het hevig bekritiseerde Hudson Yards in New York tonen bijvoorbeeld de stedelijke naargeestigheid die dergelijke gebiedsontwikkeling voortbrengt. 

De verwezenlijking van het Planus Megalomanus Maximus Epidemea is een uitgelezen kans om te bewijzen dat de verstrengeling van fictie en realiteit – en de totale verhaspeling van moraliteit – ook tot geweldige resultaten kan leiden. De Brutus kan, als eerste fase van het Planus, de maatstaf worden voor andere ontwikkelingen in Rotterdam: de unieke mix van plek, initiatiefnemer en moment kan een van de meest spraakmakende buurten van de stad opleveren. Maar om dat voor elkaar te krijgen zal de kunstenaar lang moeten staren in de afgrond die projectontwikkeling heet – en niet moeten vergeten dat die afgrond onherroepelijk terugstaart.