In het kookboek van Zuzana Jančovičova zijn landschap en gemeenschap de basisingrediënten

De prijsvraag Panorama Lokaal, is het initiatief van het College van Rijksadviseurs, voorgezeten door Rijksbouwmeester Floris Alkemade. Op zeven locaties in Nederland werd aan ontwerpers de vraag gesteld: ‘hoe maken we de stadsranden klaar voor de toekomst?’. Voor die opgaven was in de Beverwaard nog te weinig aandacht, vond de gemeente Rotterdam samen met het waterschap Hollandse Delta, woningcorporaties Woonbron en Woonstad en gebiedsorganisatie IJsselmonde. Daarom droegen zij de wijk aan als locatie. 

Jančovičová won in maart ook al de eerste prijs in de prijsvraag Europan. Dat was met een plan voor Groot-IJsselmonde, de wijk die – anders dan Beverwaard – aan de Rotterdamse kant van de A16 ligt. Ze werkte toen met een ander gelegenheidsteam. Voor de prijsvraag Panorama Lokaal zocht ze de samenwerking met twee andere in Nederland gevestigde ontwerpers, Agate Kalnpure (Letland) en Matthew Cook (Groot-Brittannië). In februari 2020 wisten zij uit 23 inzendingen de top drie te bereiken. Dat leverde haar en de twee andere teams (Beverspoor en de WaterCo-op) elk €10.000 op om hun inzending uit te werken tot een concreet plan.

Gehinderd door de beperkingen rondom corona, gingen ze zo goed als dat ging in gesprek met bewoners, de gebiedsorganisatie en andere lokale organisaties. Jančovičová: “We kwamen erachter dat veel mensen in de Beverwaard behoefte hebben aan een veiliger woonomgeving. De groep bewoners die zich met de wijk bezighoudt klaagt over bewoners die lak hebben aan de regels. Vaak gaat het dan over jongeren.”

De Beverwaard, met haar 12.000 inwoners, ligt in het meest zuidoostelijke hoekje van Rotterdam, voorheen een polderlandschap met lange sloten. Stedenbouwkundig is de Beverwaard een zogenaamde bloemkoolwijk¹ waarvan de straten als een doolhof in elkaar zitten. Jančovičová: “Toen ik hier voor het eerst kwam, raakte ik al snel de weg kwijt. Ook de parkjes hebben te weinig variatie, waardoor niet alle leeftijdsgroepen ervan kunnen genieten.” 

De wijk was oorspronkelijk bedoeld voor middenklassegezinnen. “Maar er is bezuinigd op de bouw vanwege een economische recessie, na de tweede oliecrisis. In de goedkope woningen kwamen minder middenklassegezinnen te wonen dan de bedoeling was.”

Er zijn nauwelijks voorzieningen. Veel bewoners doen hun boodschappen in het ernaast gelegen Ridderkerk en er is geen middelbare school. In het ‘huis van de wijk’ aan de Oude Watering, spraken Jančovičová en haar team vooral bewoners die vergroeid zijn met de wijk. “Ze zijn wantrouwig naar de gemeente en hebben het gevoel dat ze niet gezien worden. Ze vinden dat problemen met beheer te traag of soms helemaal niet opgepakt en hebben een ‘dan doe ik het zelf wel’-mentaliteit ontwikkeld.” 

Het bewijs daarvoor vinden we in de buurttuin aan het Maurickerf, waar de bewoners zelf voor het groen zorgen. De bloemen en planten staan er keurig gemanicuurd bij. Maar bewoners kunnen natuurlijk niet voor alle beheer van de openbare ruimte opdraaien. Jančovičová: “De riolering is aan vervanging toe. Dat was een van de voornaamste redenen voor de gemeente om de wijk voor te dragen voor de prijsvraag. Die technische operatie grijpen we aan om de openbare ruimte anders in te richten.”

Volgens de jonge landschapsarchitect ligt er nu een unieke kans de wijk opnieuw vorm te geven met veel meer ruimte voor groen en water. Want hoewel de onderliggende structuur van het polderlandschap nog steeds herkenbaar is aan de langgerekte singels, is de inrichting behoorlijk steenachtig. Jančovičová stelt voor meer hiërarchie aan te brengen: “De waterwegen lopen van noord naar zuid, dat is de landschappelijke hoofdstructuur. Met meer beplanting, bomen, ruimte voor open water, fonteinen en natuurvriendelijke oevers kan je de wijk veel aantrekkelijker maken voor verschillende bewoners.” 

Ze wil zo het gebruik van de openbare ruimte vergroten. “Sommige straten kunnen fietspaden worden, waarin auto’s ’te gast’ zijn. Zoals bijvoorbeeld aan het Dijkje, op de grens met Bolnes (gemeente Ridderkerk), die in potentie tot een regionale fietsroute uit zou kunnen groeien. Met meer bezoekers ontstaat er ook draagvlak voor een cafeetje hier en daar, wat goed zou zijn voor de sociale cohesie.”

Team Jančovičová koos ervoor zich vooral op jongeren te richten. Het viel haar namelijk op dat Beverwaardse jongeren minder goede kansen op zelfontplooiing hebben dan hun Rotterdamse leeftijdgenoten. De organisatie Skillsz House, gevestigd in de wijk, speelt daarop in met een wijkrestaurant waar jongeren werkervaring opdoen door gezonde maaltijden voor buurtbewoners klaar te maken. Dat inspireerde het team van Jančovičová om hun plannen als kookboek te presenteren: “In het kookboek staan nieuwe smaken en recepten, deelprojecten waarmee we van Beverwaard én Bolnes een gezonde en klimaatbestendige stadsrand willen maken. Als basisingrediënten hebben wij het landschap en de gemeenschap gebruikt.”

Jančovičová wil bewoners met het plan in staat stellen de toekomst van de wijk in eigen hand te nemen. Daarvoor is wel begrip nodig van de toekomstige opgaven waar gemeente, waterschap en woningcorporaties voor staan. Om die verstandhouding met wijkbewoners en -organisaties op te bouwen heeft haar team meer tijd nodig: “Het is moeilijk om vertrouwen van de bewoners te winnen als je alleen met ze in gesprek gaat over de ruimtelijke opgaven waar de wijk voor staat. De meesten zijn vooral bezig met het hier en nu, en dat is begrijpelijk.”

Hoewel ze daar in de afgelopen maanden toe gedwongen was, wil Jančovičová de discussie met betrokkenen niet digitaal blijven voeren. Ze ging alvast op zoek naar een leegstaand pand: “Stel dat je de deuren open gooit en mensen uitnodigt, dan kun je laagdrempelig in gesprek komen. We willen samen optrekken met scholen en organisatoren van festivals die al in de wijk plaatsvinden en bespreken wat klimaatverandering voor de Beverwaard betekent. Misschien dat jongeren dan op termijn kiezen voor een beroep waar in de wijk behoefte aan is. Behalve de vervanging van de riolering zijn er nog veel andere opgaven, zoals het aardgasvrij maken van de wijk.”

Door de betrokkenheid van Rijksbouwmeester Floris Alkemade gingen veel deuren open die anders dicht waren gebleven, ondervond Jančovičová. Maar nu breekt de volgende fase aan: de daadwerkelijke uitwerking van het plan in de praktijk. Hoe groot is de kans dat het kookboek ook echt navolging krijgt? Dat hangt grotendeels af van de coalitie die de prijsvraag voorbereidde: de gemeente Rotterdam, waterschap Hollandse Delta, woningcorporaties Woonbron en Woonstad en gebiedsorganisatie IJsselmonde. Zij verplichtten zich bij aanvang om de prijsvraag tot een vervolg – de vorm daarvan gaan ze nu met bewoners bespreken.

De juryleden – naast Alkemade zijn dat wethouder Bert Wijbenga van buitenruimte, heemraad Johan van Driel en drie betrokken buurtbewoners – spraken vooraf de hoop uit dat het team van Jančovičová met nieuwe, verfrissende ideeën zou komen vanwege de internationale samenstelling. Het klopt dat ze niet in Nederland geboren zijn. Maar uit hun aanpak blijkt dat ze niet alleen het Nederlandse polderlandschap, maar ook de cultuur van bewonersparticipatie in de vingers hebben. Het ‘kookboek’ dat het team presenteerde leest als een stappenplan waarmee bewoners noodzakelijke publieke investeringen in hun voordeel kunnen laten uitpakken.

In tram 23 terug naar het centrum vertelt Jančovičová dat ze zich diezelfde avond met een bevriende ontwerper op een nieuwe prijsvraag gaat oriënteren. Na het dubbele succes in de Rotterdamse buitenwijken, ligt de locatie van deze nieuwe prijsvraag in Slowakije. Landschapsarchitecten werken in haar thuisland normaalgesproken niet zo nauw samen met bewoners. “Maar ik denk dat ik me in die ‘Nederlandse’ aanpak graag verder wil ontwikkelen.”