Het Oostplein, het Churchillplein of het Kruisplein: het zijn eigenlijk geen pleinen maar grote verkeersknooppunten. Op een enkele uitzondering na geldt dat voor alle Rotterdamse ‘pleinen’. Het Zuidplein vormt in dat rijtje de overtreffende trap. Bussen rijden af en aan op fly-overs, en elke twee minuten dendert een metro over je heen. Als er al sprake is van een ‘plein’ dan ligt dat misschien ergens in het overdekte winkelcentrum. Maar waarom zou op Zuidplein geen plein met terrasjes mogelijk zijn?
‘Hart van Zuid’ is de naam van de grootscheepse reorganisatie van Zuidplein die in 2013 startte. De gemeente gunde de ontwikkeling destijds aan bouwers Heijmans en Ballast Nedam, wat ongebruikelijk is bij zo’n grote gebiedsontwikkeling op gemeentegrond. Een woordvoerder van Stadsontwikkeling verklaart dat er destijds onvoldoende capaciteit was vanwege een reorganisatie.
Daarnaast wilde de gemeente gebruik maken van de snelheid en innovatiekracht van marktpartijen. Het resultaat is dat die betrokken partijen de komende 20 jaar samen zorg dragen voor onderhoud van de gebouwen en de openbare ruimte. Voor de contracten nam de gemeente een adviesbureau in de hand met ervaring in publiek-private samenwerking.
Het consortium van bouwers maakten met hulp van de Rotterdamse architectenbureaus Kraaijvanger (dat als supervisor optreedt), De Zwarte Hond en landschapsarchitecten Karres+Brands een nieuw plan voor het vervoersknooppunt en de openbare ruimte van Zuidplein. De gemeenteraad keurde het plan in 2016 goed. Een ‘intiem Plein op Zuid, gericht op verpozen’, was onderdeel van dat plan. Koffietje, croissantje, dat werk. Het pleintje kreeg de naam: Annie M.G. Schmidtplein.
In januari 2018 was van die focus op verpozen opeens wat te merken, toen het nieuwe zwemcentrum Rotterdam in die buurt opende naar ontwerp van Kraaijvanger. Het bestaande deelgemeentekantoor van Charlois, tegenover het oude zwembad, kreeg hiervoor een nieuwe bestemming. Het zwembad kwam op de verdieping, zodat in de plint ruimte ontstond voor kleinschalige winkels en horeca.
Het viel ook de jury van Rotterdamse Architectuurprijs 2018 op. Ze gaf het project een eervolle vermelding: “De nieuwe voorzieningen verleiden het publiek om vanuit het tegenovergelegen station over te steken en op mooie dagen wachten mensen hier in de zon op de bus. Zo ontwikkelt zich een sfeerloze doorgangsroute tot een echte publieke ruimte.”
Dat is nieuw in de lange geschiedenis van het Zuidplein. Het gelijknamige metrostation opende in 1968 als eindstation van het zes kilometer lange traject vanaf Centraal Station. De eerste Nederlandse metroverbinding sprak tot de verbeelding. Maar de openbare ruimte om Zuidplein was nogal schraal, zo is te zien een beeldreportage met historische foto’s in NRC. Toch bezochten steeds meer mensen het ‘plein’. Behalve het zwembad Charlois (voorloper van het zwemcentrum) en het deelgemeentekantoor, bevond zich middenin de draaikolk van verkeersbewegingen namelijk ook een theater.
Deze schouwburg zat er al ruim voor de metro: sinds 1954. Het ontwerp was van Sybold van Ravensteyn, die tegenwoordig voor ‘de meest gesloopte’ architect in Nederland doorgaat,onder andere vanwege de grootschalige afbraak van zijn naoorlogse stationsgebouwen, zoals het Rotterdamse Centraal Station (‘zijn’ Diergaarde Blijdorp staat er overigens nog wel).
Het theater, dat toen de ‘Groote Schouwburg’ heette, trok in de beginjaren jaarlijks ruim 100.000 bezoekers. Maar in de jaren zeventig en tachtig verhuisden veel van die bezoekers uit Rotterdam weg. Dat presenteert het theater op haar website als verklaring voor een scherpe daling in bezoekers: “In de huizen die deze vertrekkende Rotterdammers achterlieten, kwamen nieuwe gastarbeiders te wonen. In ons theater werden de plaatsen van de autochtone bevolking echter niet ingevuld door de gastarbeiders.”
De Groote Schouwburg werd in 1978 hernoemd tot Theater Zuidplein. Het theater kreeg van de gemeente de opdracht om zichzelf opnieuw uit te vinden en theatervoorstellingen en concerten voor nieuwe Rotterdammers te programmeren. Dat betaalde zich na een aantal jaren uit: “Nu zijn we het theater voor álle Rotterdammers en daarbuiten: dus ook voor mensen die niet vanzelfsprekend het theater bezoeken,” schrijft de trotse organisatie.
Het theater trok op dat moment alweer evenveel bezoekers als in de succesvolle naoorlogse jaren: ruim 100.000 per jaar. Het Van Ravesteyn-pand uit 1954 was al twee keer ingrijpend verbouwd en voldeed niet meer aan de eisen van het theater. Door sloop en verplaatsing van het zwembad ontstond bovendien ruimte om een nieuw Theater Zuidplein te realiseren naast het metrostation.
En dat is gelukt. Aanstaande vrijdag 18 september 2020 is de opening van het nieuwe gebouw. Behalve theaterzalen komt er in het pand ook een vestiging van de bibliotheek. De nieuwbouw naar ontwerp van de Zwarte Hond werd al in mei opgeleverd, vier maanden voor de opening.
Voor Theater Zuidplein is de ontvangst van bezoekers essentieel om haar lijn – van een inclusieve instelling met een divers aanbod – te kunnen doortrekken. Het theater wilde de laagdrempelige uitstraling in de architectuur weerspiegeld zien. Daarom wijkt de gevel, vanaf de daklijn gezien, met een boog naar binnen. In de aluminium gevel is een decoratief patroon gesneden dat een glimp van het interieur biedt en het licht filtert. De andere gevels van het rechthoekige gebouw zijn rechttoe-rechtaan gemetseld. Met de keuze voor slechts één nadrukkelijk ontworpen gevel neemt het theater een duidelijke positie in aan het plein.
De horeca heeft een centrale plek in het entreegebied want het theater doet veel met eten en drinken: “We spelen in op light users, inwoners van de wijk die niet veel culturele evenementen bezoeken. We krijgen ook veel verzoeken, van Bollywood tot Surinaamse feesten”, aldus theaterdirecteur Emmelien Matthijsse. “Volgens mij zijn we het eerste theater in Nederland met cupholders naast de stoelen.”
”Volgens mij zijn we het eerste theater in Nederland met cupholders naast de stoelen”
Matthijsse vindt het jammer dat ze de opening niet zo groots aan kan pakken door het beperkte aantal toegestane bezoekers. Maar ze is opgelucht dat de looproutes breed zijn ontworpen om wel voldoende ruimte voor bezoekersstromen te houden. “We hebben het voordeel dat we op verschillende plekken in het gebouw groepen kwijt kunnen. Ook het entreegebied is te programmeren, een klein zaaltje is met een glazen scherm akoestisch af te sluiten, maar je kunt vanuit wel de foyer meekijken.
“De filosofie van het theater past bij de intenties van planners om Zuidplein meer gastvrij te programmeren. Wouter van de Braak, één van de projectdirecteuren van de gebiedsontwikkeling ‘Hart van Zuid’ bij Heijmans, ziet Katendrecht als een voorbeeld voor Zuidplein. Omdat hij het in krap tien jaar heeft zien veranderen in een hotspot. Door de stevige investeringen heeft ‘Hart van Zuid’ volgens van de Braak een vergelijkbare schaal en potentie als Katendrecht.
De gebiedsontwikkeling strekt zich uit van het pleintje tussen het zwemcentrum en het nieuwe theater tot aan het vernieuwde Ahoy. Daarnaast bouwt het consortium van Heijmansen Ballast Nedam 84 eengezinswoningen ‘aan het Zuiderpark’. Verkoopprijs: tussen de 359.000 en 489.000 euro. Het initiatief voor die nieuwbouw namen Heijmans en Ballast Nedam zelf omdat ze de regie over de gebiedsontwikkeling voeren, de gemeente ging akkoord.
Die nieuwe huiseigenaren kunnen straks over de Gooilandsingel onder het metrotracé door naar het theaterpleintje wandelen. Van de Braak wijst op de twee nieuwe koffietentjes: “Ik hield aan het begin van de coronacrisis mijn hart vast. Ze zitten er pas net, dus het is natuurlijk spannend of ze zo’n dip overleven.” Als de koffiezaakjes het vol weten te houden, zitten ze na voltooiing van de bouwwerkzaamheden op de eerste rang.
Nu sjezen de bussen nog onder het langgerekte metrostation door. Maar na de renovatie van de verouderde stationshal is de barrière naar het Annie M.G. Schmidtplein geslecht.
Aan de andere zijde van het pleintje zijn nu nog appartementen, wijst Van de Braak. “Maar daar zal de gemeente 52 woningen slopen om een doorgang naar de wijk te creëren.” Er moet dan een “aantrekkelijke en levendige doorsteek” ontstaan waardoor de “omgeving mee profiteert van Hart van Zuid”, zo is te lezen in de gemeentelijke toelichting op het gewijzigde bestemmingsplan. Op de begane grond komt ruimte voor winkels.
En de bewoners van die 52 appartementen? Een woordvoerder van Stadsontwikkeling laat weten dat met 32 van de 52 eigenaren een overeenkomst getekend is: “We verwachten dat de kosten voor de totale verwerving op 10,3 miljoen uitkomt.”
Het is – mede door het coronavirus – nog even afwachten of de grootscheepse transformatie van het openbare gebied de gewenste reuring oplevert. Het effect zal pas goed zichtbaar worden als Theater Zuidplein en de bieb hun deuren openen en het zwembad weer meer bezoekers kan ontvangen. De gemeente investeert stevig mee door een slordige tien miljoen uit te trekken voor de sloop van 52 technisch goede woningen. Dit alles moet ervoor gaan zorgen dat het Annie M.G. Schmidtplein straks als een echt plein aanvoelt.
Maar moet deze aanpak tot een Katendrecht-achtige ontwikkeling leiden? Die lijkt misschien deels ingezet gezien de nieuwe koffietentjes, maar die verschijnen in elke gebiedsontwikkeling. Daarin is Zuidplein allesbehalve uniek. De kracht lijkt juist te zitten in de bewezen inzet van Theater Zuidplein om verschillende culturen aan te spreken en ‘grootstedelijke’ onderwerpen te programmeren. Dat is iets wat op Katendrecht naar de achtergrond verdwijnt, door toename van toerisme en dure nieuwbouw, die onbetaalbaar is voor de Kapenezen. Dat lot hoeft de bewoners van de omgeving Zuidplein niet te wachten.
Het toekomstige Zuidplein wint aan kracht door, in lijn met de filosofie van het theater, een ’thuisbasis’ te zijn voor talentvolle jongeren op Zuid. De architectuur van het theater is daar dienstbaar aan – en terecht. Door de openbare ruimte eromheen als verblijfsruimte te ontwerpen is het bovendien mogelijk met (kunst)projecten de aandacht van bezoekers te vangen. Het zou toch wat zijn als bezoekers binnenkort een metrootje of twee laten schieten om te ‘verpozen’ het Zuidplein.
Over het dossier Architectuurkritiek
De verleidelijke plaatjes en ronkende teksten over nieuwbouw vliegen je om de oren. Credo’s als #Makeithappen en ‘Bouwen, bouwen, bouwen’ bevestigen het stoere imago van Architectuurstad Rotterdam. Maar hoe pakken toekomstdromen uit in de praktijk? Vers Beton onderwerpt plannen en ontwerpen van vastgoedjongens en architecten aan een reality check en geeft – indien nodig – ongezouten kritiek.
Dit dossier is een samenwerking met AIR, het Architectuur Instituut Rotterdam. (Meer info)
Wat vindt VB van de PPS constructie Hart van Zuid: Heijmans/Ballast Nedam = Hart v Zuid en is eigenaar v d panden rondom het plein en de gemeente huurt van HvZ. Publieke organisaties ( zwembad, theater, bibliotheek) zijn afhankelijk van private partijen die ook niet altijd even stabiel blijken?
“De andere gevels van het rechthoekige gebouw zijn rechttoe-rechtaan gemetseld.”
Dat is nogal een understatement. De andere gevels zijn volkomen inspiratieloos en zou je net zo goed ergens op een industrieterrein kunnen vinden. De saaist mogelijke blokkendoos, ik hoop dat er snel een paar kunstenaars worden uitgenodigd om er wat moois van te maken.
Ha Joey, goeie suggestie – het is inderdaad opvallend hoe weinig die gevels uitstralen, ben het met je eens dat een gebouw dat (tijdens de bouw) ‘Kunstenpand’ werd genoemd, wel meer uitstraling mag hebben. Tegelijkertijd maakt de ‘saaiheid’ wel dat je zonder problemen de ingang van het gebouw weet te vinden, er is maar een hoek waar iets anders gebeurt
Om te reageren moet je ingelogd zijn. Inloggen kan je hier. Als je nog geen account hebt meld je nu aan als supporter of maak hier een gratis reageerdersaccount aan.