Niet alleen viert Rotterdam het jubileum van de dam die de stad haar naam gaf, ook de gemeentelijke archeologische dienst BOOR bestaat zestig jaar. Dit weekend opende daarom de tentoonstelling 750 jaar Rotte|dam in Museum Rotterdam, met als pronkstuk ‘het oudste scheepje van Rotterdam’. Een cruciaal scheepje, blijkt. En zo waren er – zelfs voor een historicus en Rotterdamkenner – nog vier bijzondere ontdekkingen.
1) Aan de basis van Rotterdam lag een krakkemikkig bootje
Zo’n 750 jaar geleden werd de Rotte afgedamd, om overstromingen vanuit de Maas te voorkomen. De dam bestaat nog steeds: hij is 400 meter lang en 45 meter breed en ligt verscholen onder de Hoogstraat tussen de Koopgoot en de Centrale Bibliotheek.
Bij de bouw van de Willemsspoortunnel, werd op deze locatie een opzienbarende vondst gedaan. Op 10 meter diepte onder de Binnenrotte vonden archeologen een houten scheepje, een zogenaamd ‘puntertje’. De theorie is, dat dit bootje is afgezonken om het laatste gat in de dam te dichten. Het hout waarvan het bootje is gemaakt, is afkomstig van bomen die tussen 1261 en 1277 zijn gekapt. Conclusie is dat de Rotte-dam nu dus 750 jaar oud is. Precies-ongeveer, want het kan ook acht jaar eerder of later zijn.
De exacte functie van het scheepje blijft onduidelijk. Het puntertje heeft een afwijkende constructie en materiaalkeuze, en lijkt gemaakt door amateurscheepsbouwer. Was het speciaal gebouwd voor de aanleg van de dam? Of was het een mislukt bouwsel dat daarom is afgezonken? Krakkemikkig of niet: een historische sensatie is het zeker. Dit ‘oudste scheepje van Rotterdam’ is recentelijk gerestaureerd en nu te bewonderen in Museum Rotterdam.
2) In de Romeinse tijd bouwden 'we' al dijken en sluizen
De regio Rijnmond wordt al zeker 9000 jaar bewoond, met evenzoveel jaar strijd tegen het water. Bij de Tweede Maasvlakte zijn restanten aangetroffen van bewoners uit de Steentijd, die op rivierduinen woonden – hooggelegen zandruggen in de Maasdelta. 3500 jaar geleden werden de eerste greppels en terpen aangelegd en 2000 jaar geleden bouwden Vlaardingers de eerste dijken en sluisjes, aangetroffen door archeologen.
Aan de monding van de Rotte woonden ook al lang mensen, ruim voordat de dam werd aangelegd. De oudste bewijzen van bewoning dateren van de tweede eeuw na Christus. Onder de Hoogstraat is uit die periode een crematiegraf aangetroffen van een compleet gezin. (Gecremeerd worden aan oever van de Rotte, stijlvol toch!) Uit de tiende eeuw zijn bij de bouw van de Markthal restanten gevonden van maar liefst zes boerderijen. Deze boerderijen stonden op terpen, die iedere vijftien jaar moesten worden opgehoogd, omdat de grond verzakte. Dat betekende iedere vijftien jaar een nieuw huis bouwen.
En dan komt Rotta. Rond het jaar 1000 is er sprake van deze nederzetting aan de Rotte, die beschouwd wordt als voorloper van Rotterdam. Het plaatsje heeft een eigen kerkje, en de bewoners leven van landbouw, nijverheid en handel. Echter, in de twaalfde eeuw maakt een serie hevige overstromingen een einde aan Rotta. Bij de roemruchte Allerheiligenvloed van 1170 gaat het plaatsje definitief kopje onder.
3) Er waren drie Rotte-dammen en tien sluizen
De overstromingen van de twaalfde eeuw maken de aanleg van dijken urgent. Niet alleen worden de stormvloeden heftiger, ook het land zakt in. Door ontginning van de veengebieden voor landbouw, vindt inklinking en oxidatie plaats, waardoor de grond daalt. In de loop der eeuwen komen de polders 2 tot 4 meter lager te liggen. Molens moeten de natte boel drooghouden. De gevoeligheid voor wateroverlast wordt verder versterkt door het afgraven van turf.
De dijken worden steeds meer met elkaar verbonden, waardoor aaneengesloten zeeweringen ontstaan. Hoogheemraadschappen nemen de regie. Nieuwe dijken worden steeds dichter bij de Maas aangelegd, waarbij ook zijrivieren als de Rotte worden afgedamd. Opmerkelijk feit is, dat de dam van 1270 niet de eerste Rotte-dam was. Rond 1170 is de Rotte namelijk eerst afgedamd in het verlengde van de Kleiweg, en vervolgens ergens in Crooswijk. De dam van 750 jaar terug was dus de derde in een serie. Ergo: Rotte-dam bestaat eigenlijk 850 jaar.
De ‘definitieve’ Rotte-dam is een complex bouwwerk, waarin wel tien sluizen worden aangelegd. Ieder ambacht in de polder van Hoogheemraadschap Schieland bekostigt en onderhoudt z’n eigen sluis. De sluizen zijn zogenaamde duikers: Bij eb gaan de houten kleppen open om overtollig water uit de Rotte af te voeren naar de Maas. Bij vloed sluiten de kleppen vanzelf door de waterdruk. De sluizen worden overwelfd met huizen er bovenop. Kleine schepen (zoals punters) kunnen bij eb door de duikers varen. Grotere schutsluizen voor de schepen worden pas rond 1340 gebouwd, bij de aanleg van de Rotterdamse Schie en de Delftse Vaart. Rotterdam is dan inmiddels een echte stad met stadsrechten.
4) De Dam in de Rotte is nooit overstroomd
Hier kunnen we terecht trots op zijn: in zijn 750-jarig bestaan is de dam in de Rotte nooit overstroomd. Zelfs tijdens de meest beruchte overstroming uit de Nederlandse geschiedenis, de Allerheiligenvloed in 1570, hielden de dam en de aansluitende ‘Schielands Hoge Zeedijk’ stand. (Voor de wakkere lezer: er was dus zowel een Allerheiligenvloed in 1170 als in 1570.) Ook tijdens de Watersnoodramp van 1953 weerstonden de Rotterdamse dammen en dijken de ongekende waterstand van 3,85m boven NAP. Alleen bij de Westersingel sijpelde er wat overheen.
Om het Rotterdamse chauvinisme nog te versterken: in Amsterdam braken de zeedijken wel om de haverklap door (onder andere in 1404, 1421, 1532, 1570, 1651, 1825, 1916 en 1960). De vergelijking tussen Amsterdam en Rotterdam is niet zo vreemd, want de dam in de Rotte en de dam in de Amstel hebben een soortgelijke ontstaansgeschiedenis. Des te gekker dat de hoofdstad van zijn halfbakken Dam zo’n mooi plein heeft gemaakt, en ‘onze’ superieure zeewering zo’n roemloos bestaan leidt. Reden te meer om ons 750-jarig jubileum extra luister bij te zetten!
Overigens betekende de Watersnoodramp het einde van de zeewerende functie van de Hoogstraat en de dam in de Rotte. In 1959 werd de delta-dijk verlegd naar de rivieroever, naar de Boompjes en de Maasboulevard. Sindsdien lopen de kades van de Oude Haven en Leuvehaven ook niet meer onder met hoogwater. Als onderdeel van het Deltaplan, vormen de Rotterdamse Zeedijken nu onderdeel van ‘Dijkring 14’. Deze dijkring beschermt het grootste deel van de Randstad tegen overstromingen, en heeft een overschrijdingsnorm van 1/10.000. Dat wil zeggen dat de dijken bestand moeten zijn tegen een stormvloed die eens in de 10.000 jaar voorkomt. Bij nog heftigere waterstanden is het einde oefening. Schrale troost: ook Amsterdam valt in dijkring 14, dus ook de hoofdstad loopt dan onder.
5) De Rotte-dam wordt steeds zichtbaarder
Dankzij het 750-jarig jubileum van de dam in de Rotte dringt het langzaam door hoe essentieel deze plek is voor Rotterdam. Op de exacte plek waar de Rotte is afgedamd, verrijst daarom deze week het kunstwerk Iedereen is dood behalve wij van de Rotterdamse kunstenaar Ben Zegers. Het bestaat uit twee enorme aluminium voeten die de stappen van de eerste Rotterdammers symboliseren. De vorm van de voeten is geïnspireerd op de mallen waar sokkenverkopers op de markt hun handelswaren op etaleren, maar dat terzijde. Verder werken Stadsontwikkeling en Staatsbosbeheer aan een project, om veertien grote panelen langs de Rotte te plaatsen. De cultuurhistorische en ecologische informatie op deze borden zullen ook het belang van de Rotte als oorsprong van Rotterdam benadrukken. Er schijnt echter wel een dispuut te zijn tussen de initiatiefnemers en enkele historische scherpslijpers. De gemeente wil de ‘Rotte’-borden namelijk ook langs de Delftsevaart plaatsen. Dat kanaal is echter volgens de meer dogmatische deskundigen onderdeel van de Schie en niet van de Rotte. Het laatste woord is er nog niet over gesproken.
De mooie tentoonstelling 750 jaar Rotte|dam (mét bootje) is t/m 21 maart te zien in Museum Rotterdam. Het museum wordt in zijn voortbestaan bedreigd, en je vraagt je inderdaad af: waar zou zo’n tentoonstelling kunnen plaatsvinden als Museum Rotterdam niet meer bestaat?
De 60-jarige gemeentelijke archeologische dienst van Rotterdam BOOR heeft ook een prachtige publicatie uitgebracht over de dam en het oudste scheepje van stad. Met de sfeervolle artist impressions van Martin Valkhoff, die het archeologische verleden op sublieme wijze tot leven brengt (en ondertussen zijn collega’s en eigen huisdieren portretteert).
En een aanrader voor wie nog dieper in de geschiedenis van de Rotte|dam wil graven: de blogs van Jan van den Noort op ookditisderotte.nl. Op deze site vind je ook info over alle activiteiten die georganiseerd worden rondom 750 jaar dam in de Rotte.
Om te reageren moet je ingelogd zijn. Inloggen kan je hier. Als je nog geen account hebt meld je nu aan als supporter of maak hier een gratis reageerdersaccount aan.