Een schijnstam. Voor biologen zal het gesneden koek zijn, maar voor mij was het een nieuwe term. Planten uit de palmenfamilie hebben vaak een schijnstam. Een opgeflufte stengel, zonder jaarringen en zonder bast. ‘Palmbomen’ zijn dus strikt genomen géén bomen. Net zo min als bananenbomen trouwens. Bij de banaan bestaat de ‘stam’ uit ‘elkaar sterk omhullende bladscheden’. Bij de palm gaat het om ‘opeengestapelde bladvoeten’. Weer wat geleerd.
Mijn biologische kennis groeit zienderogen in mijn zoektocht naar de cultuurhistorische betekenis van de palmboom. Aanleiding is de renovatie van De Dubbelde Palmboom – voormalig pakhuis, voormalige distilleerderij, voormalig historisch museum – nu een nieuwe toekomst.
Ik ken het pand al mijn hele leven. Ik woon er om de hoek. De naam is voor mij zo vanzelfsprekend, dat ik er nooit goed over heb nagedacht. Bij het doorgronden van de symboliek van de palm, stuit ik op botanische weetjes en oeroude culturen.
De palmboom heeft altijd al tot de verbeelding gesproken. Niet per se door de ‘opeengestapelde bladvoeten’ vermoed ik. Voor de Europeanen was de palm een symbool van exotisme en voorspoed. De westerlingen kenden de palmboom al uit de Bijbel, en kwamen ‘m weer tegen op de stranden van te koloniseren territorium. Voor de bevolking van die ‘oriëntaalse’ gebieden was de palm altijd al met symboliek omgeven. En – vast geen toeval – ook met voorspoed: de palm staat voor het paradijs.
Uit het binnenste van de palmstam (euh de -stengel), komen steeds weer nieuwe frisgroene bladeren tevoorschijn. Daardoor is de palm een symbool van wedergeboorte, overwinning en onsterfelijkheid. Het is de tropische evenknie van de altijd groene spar, maretak en hulst, die de oude Germanen met eeuwig leven associeerden. Wat de kerstboom was voor een oude Germaan, was de palmboom voor een oude Egyptenaar… En ook voor een jood, moslim of hindoe, want in alle heilige teksten krijgt de palm een ereplaats toebedeeld, als bron van voedsel (dadels!), olie, medicijnen en nog veel meer.
De Europeaan kende de palm alleen als mythische plant uit de Bijbel. De Heilige Schrift was immers geschreven in contreien waar het wemelt van de palmbomen. Aan ‘onze’ zijde van de Middellandse Zee kwamen de eerste echte palmen, palmtakken en palmvruchten pas in het kielzog van kruisvaarders en pelgrims. Noord-Europese afbeeldingen van palmen uit deze tijd zijn meestal aan de fantasie van de kunstenaar ontsproten. Bij gebrek aan echte palmbomen als model, tekenden ze bizarre variaties op lokale flora. Pas in 1432 schilderde Jan van Eyck de eerste realistische palm van de Lage Landen, in de marge van zijn wereldberoemde altaarstuk ‘Het Lam Gods’.
Vanaf de zeventiende eeuw komen Nederlanders steeds meer in aanraking met palmbomen en -producten. De werknemers van de VOC zagen ze op de kusten en in de koloniën. Naarmate de koloniale industrie groeide, kwamen steeds meer bulkproducten naar Europa, met een glansrol voor palmolie voor productie van zeep en margarine. Intussen lieten rijke kooplieden palmen en andere exotische planten verschepen naar thuis. Om mee te pronken. Ze lieten oranjerieën, serres en heuse ‘palmenhuizen’ bouwen als huisvesting voor de exotische flora. De planten stonden in kuipen: ’s winters binnen, ’s zomers buiten.
Verzekerd zijn van koude drankjes? Koop dan gelijk die opblaasbare palmboom met geïntegreerde bierkoeler!
In de 21e eeuw is de palmboom nog steeds een zinnenprikkelend symbool. Reclame rondom tropische producten of reisbestemmingen? Palmbomen gegarandeerd in beeld. Hoe bouw je een villawijk in Dubai? Maak een eiland in de vorm van een palmboom. Feestje in vakantiesfeer? Bestel een opblaasbare palmboom als decoratie. Verzekerd zijn van koude drankjes? Koop dan gelijk die opblaasbare palmboom met geïntegreerde bierkoeler! De palmboom is een beetje camp geworden, samen met de eenhoorn en de flamingo.
En check dan nu eens de emoji voor ‘onbewoond eiland’ op je telefoon. Precies: een palm. Het schijnt zelfs dat de Apple-variant van deze emoji aanvankelijk twee palmbomen had. Dit werpt de vraag op wat – symbolisch – het perfecte aantal palmbomen is. Het Oude Testament vermeldt het aantal van zeventig. Zoveel palmen trof het Joodse volk tot hun blijdschap aan in Elim (samen met twaalf waterbronnen, wat goed uitkwam want ze hadden dorst).
De Dubbelde Palmboom in Delfshaven gaat dus uit van twee palmen als perfect aantal. Dubbel = twee. In de sluitstenen boven de toegangsdeuren zie je ze afgebeeld: twee palmboompjes boven elk portaal. Opmerkelijk genoeg heette het gebouw de eerste 35 jaar van z’n bestaan ‘Pakhuis Denemarken’. Pas in 1860 kreeg het pand de naam ‘Dubbelde Palmboom’. Een dubbele palm in plaats van een Scandinavisch land. Ik begrijp die keuze wel. Denemarken is een doodsaai oord – terwijl de palmboom een magische plant is, die ons dichterbij het (tropische) paradijs brengt. Best een goede prestatie voor een boom met een schijnstam.
Deze serie columns wordt gemaakt in samenwerking met Stadsherstel Historisch Rotterdam. Lees hier alle columns in deze serie.
Stadsherstel zet zich al 40 jaar in voor het behoud van beeldbepalend en monumentaal erfgoed in Rotterdam. Erfgoed dat tussen ‘wal en schip’ valt, omdat er geen overheid of particulier initiatief is dat leegstand en verval voorkomt. Deze kwetsbare monumenten houden zij duurzaam in stand door restauratie en onderhoud. Ook door middel van verhuur wil Stadsherstel dit erfgoed voor zo veel mogelijk mensen tastbaar en toegankelijk maken.
Dit jaar is voor Stadsherstel een jubileumjaar en daarom publiceren zij iedere maand een online special die in het teken staat van één van de monumentale gebouwen die zij bezitten. Deze column is onderdeel van de special van december.
Om te reageren moet je ingelogd zijn. Inloggen kan je hier. Als je nog geen account hebt meld je nu aan als supporter of maak hier een gratis reageerdersaccount aan.