Hoewel Ahmed Aboutaleb momenteel om medische redenen uit de running is, zal op 5 januari 2021 officieel zijn derde termijn als burgemeester van Rotterdam ingaan. De burgemeester, die vorig jaar zijn tienjarig jubileum vierde, is niet de eerste Rotterdamse burgemeester die een derde termijn aangaat. Voor de Tweede Wereldoorlog was dit vrij gebruikelijk, en ook na de oorlog bekleedde Bram Peper het ambt drie termijnen lang. Rotterdam houdt sowieso van zijn burgemeesters, de laatste keer dat een burgemeester het er minder dan tien jaar volhield is alweer zo’n veertig jaar geleden.
Toch klinkt er landelijk al tijden een hardnekkige kritiek: deze burgemeesters zijn namelijk niet direct door het volk gekozen, maar worden op dit moment door de gemeenteraad voorgedragen en vervolgens door de Kroon benoemd. Nu de Tweede Kamerverkiezingen van maart 2021 snel naderen, is het goed om even bij deze veelgehoorde kritiek stil te staan. Want is het eigenlijk wel zo’n goed idee, een gekozen burgemeester?
De gekozen burgemeester, een korte geschiedenis
Het idee van een gekozen burgemeester is niet nieuw: al tientallen jaren wordt er in de Nederlandse politiek over gediscussieerd. In de jaren zestig van de vorige eeuw was er wereldwijd een sterk oprukkende democratiseringsbeweging. Zo was er de Amerikaanse burgerrechtenbeweging, de Parijse studentenrevolte en de Nederlandse provobeweging, die ook een Rotterdamse tak kende (later beter bekend als ‘De Nieuwe Generatie’). De oproep van deze nieuwe groep politiek actieve burgers was om het Nederlandse staatsbestel verder te democratiseren. Mede door de politieke partij Democraten ‘66 (opgericht in, u raadt het al, 1966) kreeg deze democratiseringsgolf institutioneel vorm in Nederland. De gekozen burgemeester was dan ook een van de speerpunten van de nieuw opgerichte partij.
Sindsdien komt het onderwerp regelmatig terug: eind 2018 achtte D66 de tijd rijp om de manier waarop burgemeesters in Nederland benoemd worden weer eens ter discussie te stellen. Niet veel later voerde EenVandaag een peiling uit onder Nederlandse burgers en kopte ‘Gekozen burgemeester: het volk is allang vóór’. Volgens EenVandaag zijn zowel het Nederlandse volk als de Tweede Kamer voorstander van de gekozen burgemeester. Onder burgers is deze steun zelfs relatief hoog, en dat is al zo sinds tenminste 2012.
De reden dat de gekozen burgemeester niet al was ingevoerd, is de zogenaamde benodigde deconstitutionalisering. De wijze waarop burgemeesters worden benoemd was namelijk verankerd in de grondwet, dus om een gekozen burgemeester mogelijk te maken was er een grondwetswijziging nodig. En het wijzigen van de grondwet is lastig: de twee Kamers zouden in twee rondes naar de verankering van de benoemingsprocedure in de grondwet moeten kijken – met tussen die twee rondes een verkiezing. Maar in 2018 werd de manier waarop burgemeesters worden benoemd uit de grondwet gehaald, waardoor de procedure nu met een gewone meerderheid kan worden veranderd. Toenmalig fractievoorzitter van D66 Rob Jetten hield destijds nog de boot af, maar de weg naar een mogelijke wijziging van de burgemeestersbenoeming is wel vrijgemaakt.
Sigrid Kaag, de nieuwe lijsttrekker van D66, liet op 4 september in een uitzending van Buitenhof en passant weten dat de gekozen burgemeester uiteraard weer terug te vinden zal zijn in het partijprogramma. De aankomende Tweede Kamerverkiezingen zijn dus de eerste waarbij het onderwerp werkelijk zal spelen. Voorstanders stellen dat de gekozen burgemeester meer democratisch gelegitimeerd is. Dat wil zeggen: meer draagvlak onder de bevolking. Maar ook menen ze dat de gekozen burgemeester een andere rol op zich zou kunnen nemen: een meer politieke rol, waarbij de burgers ook grotere politieke controle kunnen uitoefenen via terugkerende verkiezingen.
Rotterdam als tegenvoorbeeld
Rotterdam vertelt een ander verhaal: dat van een inmiddels mateloos populaire burgemeester, die aanvankelijk helemaal niet op zulke brede steun kon rekenen. Onze huidige burgemeester Ahmed Aboutaleb was namelijk niet de gedoodverfde kandidaat voor het burgemeesterschap van Rotterdam, hoe vreemd dat ons nu wellicht in de oren klinkt. Onder het mom van gebrek aan binding met de stad werd Aboutaleb niet alleen afgeschreven vanwege zijn geschiedenis in Amsterdam, ook het feit dat hij geboren was en opgroeide in het Marokkaanse Rifgebergte maakte hem allerminst populair.
Door Leefbaar Rotterdam, de grootste oppositiepartij in 2008, werd de woede hierover ook op politiek vlak geuit (saillant detail: Leefbaar probeerde voor de aanstelling van Aboutaleb een referendum te houden waarmee een nieuwe burgemeester gekozen zou worden). De benoeming van Aboutaleb, een carrièrepoliticus die mede via de landelijke politiek in beeld was gekomen, was er dan ook enigszins doorgedrukt.
Twee ambtstermijnen later is er weinig meer van die woede over. Aboutaleb heeft zich lang en breed bewezen en Rotterdam heeft de burgemeester in de armen gesloten. Met een derde termijn voor de boeg kan Aboutaleb zijn status als ogenschijnlijk een van de meest geliefde burgemeesters van Rotterdam verder verankeren. Juist omdat hij niet specifiek op een programma is verkozen heeft hij gepoogd de burgemeester te zijn die Rotterdam nodig heeft. Een ‘bruggenbouwer’, die zelf niet gebonden is aan één partij of programma.
Tot zover niets nieuws, zeker niet in Rotterdam. Maar wat vertelt dit Rotterdamse tegenvoorbeeld ons nu? Wat natuurlijk meteen duidelijk wordt is dat Aboutaleb nooit burgemeester van Rotterdam zou zijn geworden bij een verkiezingsprocedure. Het gaat mij echter niet om Aboutaleb als persoon, maar om iets veel belangrijkers: zijn verhaal zegt ons iets over wat wij van een burgemeester verwachten, en of een verkiezingsprocedure helpt die verwachtingen in te lossen, of juist niet.
Burgemeester voor iedere Rotterdammer
De lastige opgave voor een Nederlandse burgemeester is namelijk het vertegenwoordigen van de eenheid van een stad in zijn diversiteit. Des te lastiger in Rotterdam, een ‘superdiverse’ stad. Dat betekent dat de burgemeester een groter collectief vertegenwoordigt dan individuele politieke partijen in de gemeenteraad doen. Een politieke partij kies je, maar de burgemeester is er voor ons allemaal. In Ahmed Aboutaleb, overal de eerste, de ongeautoriseerde biografie van journalisten Elisa Hermanides en Ruben Koops, lees je dat het burgemeesterschap van Aboutaleb gekenmerkt wordt door momenten waren waarop hij onafhankelijk sprak en handelde. De strenge ordehandhaving in de beginjaren van zijn burgemeesterschap kon Leefbaar Rotterdam bekoren, maar werd binnen zijn eigen PvdA maar moeilijk geaccepteerd. Tegelijkertijd werd hij in 2017 weer aangevallen door Leefbaar Rotterdam voor het toestaan van de conferentie Palestinians in Europe, georganiseerd door het Palestinian Return Centre.
Aboutaleb maakt zich met zijn houding dus niet alleen maar populair. De specifiek vertegenwoordigende taak van een burgemeester vereist nu eenmaal een hoge dosis pragmatisme. De prijs die hij hiervoor betaalt? Linkse partijen vinden hem te rechts, rechtse partijen te links.
Begrijp me niet verkeerd: Aboutaleb is ook maar mens en het is lang niet altijd duidelijk wat in het belang van Rotterdam en de Rotterdammers is. Hij toont zich niet ongevoelig voor kritiek, maar daarmee wordt des te duidelijker dat we hoge verwachtingen van hem hebben. Zo overcompenseerde hij zijn vermeende afwachtende houding tijdens het incident in Hoek van Holland in 2009 een jaar later met een nooit eerder vertoonde publieke zoekactie naar relschoppers middels geprojecteerde foto’s in de stad, wat hem binnen zijn PvdA en bij linkse oppositiepartijen op forse kritiek kwam te staan.
Het is ook zeker niet zo dat hij zich altijd neutraal moet of kan opstellen. Soms is partijdig zijn noodzakelijk, juist in naam van alle Rotterdammers. Zo stond hij in 2014 pal achter een Marokkaanse ondernemer die bedreigd werd vanwege haar net geopende wijnbar, volledig in lijn overigens met een pastorale houding ten opzichte van ‘zijn’ Marokkaanse gemeenschap in Nederland.
Effectieve kritiek
Door de specifieke vertegenwoordigende rol bewaakt een burgemeester de grenzen van de gemeenschap van de stad in zijn geheel in plaats van specifieke kiezers. Wanneer Aboutaleb die grenzen meerdere malen in zijn carrière (te) demonstratief verdedigt (samengevat in zijn woorden: “verdwijn als je in Nederland je plek niet kunt vinden”), krijgt hij van onder andere raadsleden Baldewsingh (Den Haag) en El Ouali (Rotterdam) te horen dat hij niet verbindend genoeg is. Zulke kritiek is allerminst misplaatst. Sterker nog, het is een onmisbaar element in het democratisch bestuur van Nederlandse gemeenten: een nauwe maar kritische samenwerking tussen politieke partijen en de burgemeester.
Een gekozen burgemeester zou dergelijke kritiek echter meteen wegwuiven. Oppositiepartijen hebben nu eenmaal altijd kritiek, dat ligt besloten in de dynamiek van verkiezingen. Alleen herverkiezing doet ertoe, een kleine meerderheid is genoeg. Wat Rotterdammers buiten die meerderheid vinden, maakt dan weinig uit (het beste voorbeeld van die dynamiek zagen we bij de 45e president van onze Atlantische overburen).
Maakt dat een benoemde burgemeester perfect? Zeker niet. Maar: nu we hoogstwaarschijnlijk binnen afzienbare tijd voor de keuze komen te staan voor een benoemde of verkozen burgemeester, hoop ik dat we aan het Rotterdamse tegenvoorbeeld blijven denken. Willen wij een burgemeester die verbindt, die oog houdt voor alle burgers en verschillende minderheden, dan moeten wij die burgemeester vooral niet verkiezen.
Om te reageren moet je ingelogd zijn. Inloggen kan je hier. Als je nog geen account hebt meld je nu aan als supporter of maak hier een gratis reageerdersaccount aan.