Journalist en naaktfotofanaat Wim de Jong stelde zijn collectie van gevonden amateur-naaktfotografie ter beschikking aan de Kunsthal. De foto’s, die De Jong vond op vlooienmarkten en veilingen, waren tot afgelopen afgelopen zondag te zien in de tentoonstelling ‘For Your Eyes Only’. Zoals de titel al doet vermoeden, heeft geen van de geportretteerden (of fotografen) toestemming gegeven voor het publiekelijk tentoonstellen van hun intieme foto’s. De expositie en bijbehorende publicatie bestond uit zwart-wit blootkiekjes van vrouwen, buiten Nederland en enkel voor 1985, gecureerd in categorieën als ‘De wanhopige blootfotograaf’ en ‘De liefdesgodin met even niet zo’n zin’.
De tentoonstelling heeft voor de nodige ophef gezorgd: er verschenen meerdere zeer kritische opiniestukken in NRC en een vlammend betoog op Lilith. Dat is niet verwonderlijk, aangezien de tentoonstelling gezien kan worden als misdrijf. Hoewel er per foto een beoordeling zal moeten plaatsvinden, lijkt niet alleen het portret- en auteursrecht maar ook het artikel over wraakporno van toepassing op deze productie, bevestigt auteursrechtjurist Charlotte Meindersma. Dit laatste artikel is pas een jaar oud en bestraft het tegen de wil maken en verspreiden van seksueel getint beeldmateriaal van betrokkenen – daar hoeft geen wraak bij te komen kijken. Het is daarmee een door de wet erkende vorm van seksueel misbruik.
De vele kritische stukken in gevestigde kranten (waaronder een column geschreven door Mirjam de Winter, zijn echtgenoot) waren vooralsnog geen reden tot publieke zelfreflectie door de curator of het instituut. Een reactie op de kritiek verscheen pas toen de gemoederen zo hoog opliepen dat er een guerilla-posteractie plaatsvond in de straten rondom het museum. Tientallen posters werden verspreid met daarop een afbeelding van een naakt lichaam met het hoofd van De Jong er kunstig opgeplakt, met daaronder de tekst “Let’s play by your rules then: Consent and Ownership means NOTHING as long as you’re a white old dude.’’
Waarom mogen culturele instituten op legitieme kritiek reageren met de boodschap dat het ze ‘niets boeit’?
Laten we hier niet de fout maken om elke vorm van kritiek monddood te maken op basis van de toon of vorm, maar kijken naar wat er met deze posters gezegd wordt: wie genoeg privilege heeft, hoeft kennelijk geen belang te hechten aan toestemming en eigenaarschap. Dat is geen gekke kritiek, aangezien de tentoonstelling in de Kunsthal wettelijk schuurt. Dat dit strafbaar is, is niet zonder reden: de sociale impact van zonder toestemming verspreidde naaktfoto’s kan immens en zelfs levensgevaarlijk zijn. Het is nog geen maand geleden dat een 13-jarig meisje uit Amsterdam-Zuidoost een eind aan haar leven maakte nadat haar naaktfoto’s waren doorgestuurd zonder haar consent.
Op deze posteractie reageerde De Jong dan eindelijk, met de weldoordachte woorden: “het boeit me niet’’. De Kunsthal reageerde dat iedereen zijn eigen kritiek mag hebben, maar dat ze vooralsnog ‘achter de tentoonstelling staan’. Oftewel, hetzelfde bericht in een net iets warmere toon. What’s up met deze ‘controversiële’ tentoonstellingen? Waarom mogen culturele instituten op legitieme kritiek reageren met de boodschap dat het ze ‘niets boeit’?
Voor de lezers die nu beginnen te mopperen dat kunst moet kunnen blijven schuren: daar ben ik het volledig mee eens. Het is in de culturele sector belangrijk om ruimte te bewaken voor meningsverschil over zowel vorm en kleur als over maatschappelijke thema’s. Wat ik minder voel is het idee dat een museum of kunstenaar volledig autonoom is en boven de maatschappij staat. En dat een instelling of maker daarom geen verantwoording heeft tegenover de maatschappij. Door de nonchalante houding in hun reactie negeert het instituut niet alleen deze ernst van seksueel misbruik, het wordt het ook genormaliseerd. Een kleine voetnoot: de Kunsthal ontving van 2017 tot 2020 iets minder dan drie miljoen euro van gemeente Rotterdam.
“Ik voel weinig voor het idee dat een museum of kunstenaar volledig autonoom is”
Het gevaar van het idee van zo’n culturele vrijplaats die geen verantwoording hoeft af te dragen, is iets waar we in deze tijd over zouden moeten nadenken. Het is immers nog geen drie maanden geleden dat Nederland in de ban leek van het ‘ontmaskerende’ artikel in NRC, waarin expliciet werd beschreven hoe kunstenaar J.A. jarenlang wegkwam met seksueel overschrijdend gedrag. Al snel werd duidelijk dat dit helaas geen incident was: dezelfde dag nog verscheen er een Instagramaccount (@calloutdutchartinstitutions, inmiddels weer offline) waar iedereen anoniem hun ervaringen met Nederlandse culturele instellingen kon delen. Binnen een week waren er tientallen horror-ervaringen te lezen. Van Koninklijke Academie Beeldende Kunst in Den Haag tot Design Academy Eindhoven en van Het Stedelijk Museum Amsterdam tot Mediamatic, geen plek leek veilig. Ongeveer een maand lang leek de sector collectief verbaasd over hoe het zover heeft kunnen komen, maar inmiddels is het rondom het handjevol onderzoeken bij academisch en instellingen weer muisstil geworden.
Nu de ernst van het probleem duidelijk is geworden, moet er worden gewerkt aan structurele verbetering. De urgentie van consent en verantwoordelijkheid in de sector maakt dat het juist nu belangrijk is voor de Kunsthal om open te staan voor kritiek op het gebied van seksueel overschrijdend gedrag. Het was niet de bedenkelijke productie of de kritiek daarop, maar de onverschillige reactie van het publieke culturele instituut waardoor het echt pijnlijk werd.
Laat dit stuk dan ook een oproep zijn, aan werknemers in comfortabele posities bij – onder andere – de Kunsthal, voor kwetsbare reflectie op artistieke producties. Grensoverschrijdend gedrag is niet kunstzinnig, dat is het trouwens ook nooit geweest.
Voor onderzoek en dit artikel is er een zoektocht geweest naar de actievoerders van de guerilla-actie welke helaas niet gevonden zijn. We zijn vooralsnog geïnteresseerd in gesprek, bij interesse kan er door hen contact worden opgenomen op [email protected]
Om te reageren moet je ingelogd zijn. Inloggen kan je hier. Als je nog geen account hebt meld je nu aan als supporter of maak hier een gratis reageerdersaccount aan.