Het depot: radicale eenvoud voor een levende collectie

Het gebouw is ontworpen door MVRDV, en in de laatste fase zijn er voor specifieke onderdelen andere ontwerpers en kunstenaars bij betrokken, die door het museum nadrukkelijk als mede-auteurs naar voren geschoven worden: Pipilotti Rist voor een installatie rondom het gebouw, John Körmerling voor de foyer, Marieke van Diemen voor het atrium en Concrete voor het interieur van het dakpaviljoen.

Allereerst is het de moeite waard om nog even stil te staan bij wat voor een ongewoon gebouw het is. Dat zit om te beginnen in zijn functie van publiek depot. Bijna de volledige collectie van Museum Boijmans van Beuningen (151.000 werken) wordt hier samengebracht en publiek toegankelijk gemaakt, naar type materiaal opgeslagen in verschillende depotruimtes met ieder een eigen klimaatbeheersing. Plus alles wat er nog meer bij hedendaags collectiebeheer komt kijken zoals werkplaatsen voor restauratie, een ruimte voor educatie, studiezalen, en een tentoonstellingsruimte. Daarnaast is er een aantal ruimtes die verhuurd wordt aan private verzamelaars en bevindt zich op het dak een restaurant dat ook buiten de openingstijden van het depot toegankelijk zal zijn. Alles bij elkaar een behoorlijk ongrijpbaar geheel, wat dwalen door het gebouw interessant en opwindend maakt, want je vraagt je de hele tijd af: wat is dit nou eigenlijk voor plek?

Ook de vorm waarin dit programma¹ door de architecten van MVRDV gegoten is, is onalledaags: een bijna veertig meter hoog, rond gebouw met een diameter van veertig meter op de begane grond. Naar boven toe kraagt het uit naar zo’n zestig meter, wat het gebouw het aanzien geeft van een grote pot. De radicale eenvoud van dit idee contrasteert met de complexiteit en ongrijpbaarheid van het programma. De spanning die dit oproept, tussen de functie van een publiek depot en de vorm die de architecten hieraan gegeven hebben, pakt niet overal goed uit, maar levert bij een eerste rondgang wel een aantal geweldige situaties op.

Op zijn meest compromisloze momenten is het gebouw op zijn best. Het is op zichzelf al superleuk om door museumdepots te dwalen, en in de rekken werken die je misschien uit het museum kent te ontdekken. Zoals de Rothko waar je oog bij toeval op valt in het schilderijendepot, of een stellingkast met dozen vol met rood gestippelde fallusjes uit Yayoi Kusama’s spiegelkamer. Op de tweede verdieping bevindt zich het grootste depot, dat bijna de helft van de cirkelvormige vloer beslaat. De rekken voor de schilderijen en andere hangende werken zijn haaks op de gevel geplaatst, en vormen zo een waaier waar je tussendoor kunt lopen. In een majestueuze swoosh kun je 2.500 schilderijen overzien, van 650 jaar geleden tot nu.

Een andere geweldige ruimte is de grote toonzaal op de vijfde verdieping, die ook halfrond is. Het museum deelt het gebruik van die ruimte in ieder geval de komende periode met de filantropische Stichting de Verre Bergen (verreweg de belangrijkste private geldschieter van het depot). In de gevel zijn drie grote ramen uitgesneden, van vloer tot plafond. Het uitzicht naar drie kanten is spectaculair en door de schaal en leegte van de ruimte is de kromming van de gevel aan de binnenzijde voelbaar. In deze ruimtes is de pot niet alleen een retorisch middel (volgens architect Winy Maas kiest het ronde gebouw ‘geen partij tussen de gebouwen in het museumpark’), of een spectaculair object in de stad: hier creëert de vorm bijzondere ruimtes binnenin het gebouw.

Op dit soort momenten is de wisselwerking tussen de ervaring van het gebouw van buiten en van binnen ook bijzonder geslaagd. Tot nu toe was het alleen maar een object in de stad: eerst een mysterieuze betonnen sculptuur en later een spiegelende kom. Op de ramen is een gradiënt aangebracht, waardoor ze zoveel mogelijk wegvallen in het spiegelvlak. Daardoor lijkt het gebouw een ononderbroken object, dat weinig prijsgeeft over zijn binnenwereld. De grote ramen binnen komen dan ook als een verrassing, zowel in hun afmeting als in aantal.

Op de route die je als bezoeker door het gebouw aflegt stuit je echter ook op keuzes die minder goed zijn uitgepakt. Dat begint al in de krappe entree, die geïmproviseerd aanvoelt en niet past bij de ambities van het museum om een groot publiek aan te spreken. De consequentie van de gekozen vorm is, dat het gebouw op de begane grond op zijn kleinst is: en laat dat nu juist de plek zijn waar het gebouw de grootste bezoekersstroom moet verwerken. Dat heeft op zich al iets heel oenigs. Het is dan ook jammer dat de ontwerpers er niet in geslaagd zijn hier op een bevredigender manier mee om te gaan.

Het probleem zet zich voort in de overgang van entree naar de eerste verdieping, die zich in horten en stoten voltrekt: de brede maar steile trap zit verborgen achter de liften en je moet een deur door voor je hem kunt zien. Deze trap brengt je in het atrium, een rechthoekige ruimte die reikt van de eerste verdieping tot het dak. Daarbinnen zijn kris-kras trappen van beton, staal en glas gehangen die de verdiepingen overbruggen. De architecten refereren naar de etsen van Piranesi, maar het is wild noch onheilspellend genoeg om echt te imponeren. Het trappenhuis wil een apart verhaal vertellen, dat niet zoveel te maken heeft met de ronde pot, en dat heeft iets onbevredigends.

Marieke van Diemens vitrines, waarin werken uit de collectie tentoongesteld kunnen worden, geven het atrium wel een eigen zeggingskracht. Door hun gigantische maat is het op het oog niet direct mogelijk ze te onderscheiden van de architectuur die ze draagt, waardoor ze het atrium iets prettigs chaotisch geven.

Het dak stelt teleur. Het uitzicht op de stad is uiteraard een attractie op zich, maar de opbouw, met daarin een restaurant en evenementenruimte, is zo groot dat er te weinig dakoppervlak overblijft om het gevoel op te wekken dat het publiek is. Een wandeling over het dak is eerder een ommetje rondom de opbouw. In het interieur van Concrete kunnen houten tafels weggeklapt worden die een soort lijsten vormen waardoor je de stad kunt zien. Die platte symboliek mist verfijning, wat afbreuk doet aan de radicaliteit van het gebouw. John Körmerlings toevoeging in de entree, een vrij sierlijke tussenvloer om extra ruimte te creëren, is een meer geslaagde manier om verfijning in de betonnen kolos te brengen

Over dat beton moeten we het wel nog even hebben. Hoewel de betonmassa het binnenklimaat stabiel houdt, past de keuze voor zoveel beton en staal niet meer in de huidige tijd: de schade die deze materialen aan het milieu toebrengen is nu niet meer te verantwoorden. Op de begane grond bestaat het gewapend beton zelfs bijna alleen uit stalen wapening om de krachten die er samenkomen te kunnen opvangen – om die reden mag er nog geen schroefje de muur in.

Het levert bovendien een tegenstrijdigheid op: enerzijds moet het depot als een open werkplaats kunnen functioneren, met een levende collectie van waaruit het museum als instituut telkens opnieuw bevraagd kan worden – en anderzijds de hermetische, affe vorm van het gebouw waarin dit plaatsvindt. Biedt het gebouw op termijn voldoende ruimte voor voortschrijdend inzicht?

MVRDV zal zeggen van wel. Het bureau, bij mondde van partner-in-charge Winy Maas, noemde het ontwerp een soort stedenbouw, dat door zijn gebruikers verder ingevuld moet worden. Het best mogelijke dat het gebouw kan overkomen is dat het ook zo behandeld wordt: een betonnen skelet waar anderen naar believen interventies aan, op en in kunnen doen: een levend gebouw voor een levende collectie.

Ik kom zeker kijken.