Op de juiste manier omgaan met gentrificatie volgens architect Zico Lopes

Het open karakter van de ruimte, versterkt door de grote ruiten en de ligging op de hoek van twee straten zorgt voor een ongedwongen verbinding met de wijk. Spatial Codes heeft haar blik op de wijk gericht, en de wijk kijkt terug. De interesse van omwonenden en directe buren was snel gewekt, toen Lopes zich hier in 2018 vestigde. Ze zijn benieuwd wat voor soort bedrijf hij hier runt en maken een praatje. Door de open-deur-cultuur is het contact snel gelegd. De buren steken, ook op het moment dat zij niet stoppen voor een praatje, altijd even een hand op in het voorbijgaan.

Wat is de missie en visie van Spatial Codes? Een gesprek over interdisciplinaire architectuur en woningnood in de oude stadswijken van Rotterdam West, maar ook over nieuwbouwprojecten als Little C, The Hudsons en Diepeveen.

Lopes is geboren op de Kaapverdische eilanden maar verhuist op vierjarige leeftijd naar Rotterdam. Als kind houdt hij zich al bezig met tekenen en is hij enorm gefascineerd door alles wat met de ruimte te maken heeft. Vooral de aanblik van het aardoppervlak vanaf een afstand – zoals tijdens de vliegreizen tussen zijn geboortegrond en Nederland – maakt een onuitwisbare indruk op de jonge Lopes.

Het wordt uiteindelijk geen opleiding tot piloot of lucht- en ruimtevaarttechniek, maar architectuur. Hij kan er zijn creatieve energie en verbeeldingskracht in kwijt. Na het CityCollege aan de Beukelsdijk vervolgt hij zijn opleiding aan de TU Delft.

Als Lopes tijdens zijn masteropleiding een semester aan de University of Michigan studeert, raakt hij voorgoed verknocht aan de architectuur. De lesstof die hij tot dan toe redelijk passief tot zich heeft genomen krijgt in Detroit gestalte tijdens het vak stedelijk ontwerpen. Voor het eerst ziet hij hoe zijn werk als architect een plek kan ‘maken’ of ‘breken’. Het zaadje dat zou uitgroeien tot zijn eigen ontwerpstudio Spatial Codes werd daar geplant.

Als hij in 2009 afstudeert en de banen niet voor het oprapen liggen, maakt hij zijn eerste jaren in het werkveld als freelancer. Hij blijft niet alleen op het Europese continent, maar slaat ook de weg (terug) naar Kaapverdië in. “Ik houd van dynamiek in mijn werkzaamheden, om letterlijk en figuurlijk in beweging te zijn. Naast het heerlijke weer liggen mijn roots op Kaapverdië. Ik ben bekend met de cultuur en het gebied.” Inmiddels is Lopes bezig met het openen van een fysieke locatie op Kaapverdië, om ook daar te kunnen werken en het werkgebied van Spatial Codes te vergroten.

Na een poos op en neer pendelen tussen Kaapverdië en Nederland als freelancer begint Lopes in 2013 met de blauwdruk voor zijn eigen architectenbureau. De basis staat vrij snel en in 2018 besluit hij met Spatial Codes binnen Rotterdam te verhuizen naar de Bingleystraat. Hij heeft een bedrijfsruimte op het oog die beter aansluit bij zijn bedrijfsfilosofie.

In die ruimte zit ik nu met hem aan de eettafel. Als ik denk aan hoe Lopes op de naam Spatial Codes is gekomen, flitsen personages uit the Matrix als Neo, Morpheus en The Oracle door mijn hoofd. Maar de naam blijkt dichter in de buurt te zitten bij de logische vertaling ‘ruimtelijke codes’ dan bij de volgende blockbuster van de Wachowski’s.

“Het vakgebied van architectuur beperkte mij, om andere disciplines in mijn aanpak te integreren. Mijn visie heb ik teruggebracht naar het fenomeen ‘ruimte’. Daar past foto- en videografie bij, maar ook design en grootstedelijk onderzoek. Mijn werk is heel gelaagd.” Lopes werkt vaak nauw samen met collega’s in de creatieve sector om een alomvattend ontwerp te maken, inclusief onderzoek van de beoogde publieke ruimte en mogelijkheden om daarin aanpassingen te doen.

Spatial Codes doet dus meer dan sec het ontwerpen van gebouwen. “De missie en visie is gecentreerd rondom het idee van sense of place, ofwel het bewustzijn van de ruimtelijke ervaring. We geven niet alleen het gebouw vorm, maar bekijken ook de relatie tussen binnen en buiten, om bewoners, gebruikers en bezoekers te verbinden met de ruimte en de omgeving.”

“Het liefst ontwerp ik objecten die betekenisvol en persoonlijk zijn. Zoals musea, poppodia maar ook bijvoorbeeld crematoria. Dat abstracte, ongrijpbare fenomeen ‘ruimte’, is van invloed op onze mentale gesteldheid en kan deze positief maar ook negatief beïnvloeden. Door me bewust te zijn van deze verhouding tussen mens en gebouw is er in mijn werk altijd aandacht voor het psychosociale component¹.”

Lopes illustreert dit aan de hand van een recent project op Kaapverdië, het Beach Sport Resort Santo Antão, waar hij samen met zijn team een multifunctioneel sportcomplex ontwerpt. De relatie tussen ‘binnen’ en ‘buiten’ is hier extra van belang: doordat het gebied ongerept is en “de nieuwe ruimte gevormd wordt in een ruwe omgeving”, bestaat er weinig bescherming tegen de elementen. Maar het is tegelijkertijd wel nodig de sportfaciliteiten binnen af te schermen van de wind.

Op Kaapverdië en zeker op het eiland Santo Antao bestaat nog veel ongerepte natuur. Met zijn ontwerpen kan Lopes daardoor meer impact maken dan in een al dichtbebouwde wijk, vertelt hij. Ook zijn er meer mogelijkheden om het gebouwde in de natuur te integreren, te leven in het groen. “Als je in ongerepte gebieden een gebouw neerzet dan is het contrast tussen het ongerepte en het gebouwde nog beter zichtbaar”.

Maar Lopes kent ook Rotterdam West op professioneel en persoonlijk vlak bijzonder goed. Hij zit, zoals dat heet, in de haarvaten van de wijk waar hij al 14 jaar woont. Naast zijn buren weten daarom ook vele placemakers² de weg naar hem te vinden. Ook deed hij onderzoek en ontwerpprojecten in zijn wijk, waaronder een bootplatform en recreatieplek om de kade rondom de Korenmolen meer te activeren en verbindingen vanuit de omgeving te maken.

“Delfshaven is hot en dynamisch. Vanwege de ligging van Spatial Codes in deze wijk word ik veel over de ontwikkelingen op het gebied van stedelijk ontwerpen bevraagd, door collega-architecten, gemeente of organisaties. Omdat deze ontwikkelingen elkaar de laatste jaren zich in snel tempo opvolgen, houdt dit me ook scherp. De buurt is in beweging en mijn kennis moet up-to-date blijven. Ik kan niet telkens hetzelfde verhaal ophangen natuurlijk.” 

De gentrificatie-storm lijkt met verschillende nieuwe bouwblokken vanaf de oevers van de Nieuwe Maas nu ook het hart van Delfshaven in te blazen. Om en rondom het Dakpark is en wordt er de komende jaren flink gebouwd, waaronder het project Diepeveen in het pand aan de Vierhavenstraat, herkenbaar aan zijn lange schoorsteen met gelijknamige titel. Dit gebouw wordt getransformeerd en aan de voet van het Dakpark komen ook vijf nieuwe bouwblokken bij. Twee daarvan bestemd voor huur, en de overige drie voor koopwoningen.

“Als architect vraag ik me bij sommige bouwprojecten af wat wij Rotterdammers op architectonisch gebied willen omarmen. Wat willen wij als stedelijk ontwerpers achterlaten? Wat is dé Rotterdamse ontwerpstijl? Misschien heeft het bombardement ervoor gezorgd dat wij als stad een gefragmenteerde visie op architectuur hebben overgehouden?”

Dat het bouwen, ondersteund door de hoogbouwvisie, allemaal de lucht in gaat vindt hij begrijpelijk, ook vanwege de hoge vierkante meterprijzen. “Maar het is wel een beetje veel van hetzelfde hè?” De toon van Lopes is licht sarcastisch en kalm: “Als Little C Brooklyn voor moet stellen en de Kop van Zuid Manhattan aan de Maas is. Wat wordt het volgende dat we gaan kopiëren? Queens?”

Ook op persoonlijk vlak volgde Lopes nauwlettend de ontwikkeling van een aantal nieuwbouwprojecten in de wijk: “Ik kreeg eerst lucht van woningbouwproject The Hudsons aan het Dakpark, waar alleen de duurste appartementen nog te koop stonden en vervolgens kwam woningbouwproject Diepeveen. Toen ik die prijzen zag dacht ik echt: daar gáán we weer!” Voor elke vierkante meter in dit project moet gemiddeld vijfduizend euro neergeteld worden.

“Ik woon al veertien jaar aan de Grote Visserijstraat en ben op alle fronten toe aan de volgende stap in mijn ‘wooncarrière’. Maar ik blijf wel graag in de wijk en daarvoor heb ik weinig tot geen opties. Uit de stad verhuizen wil ik niet. Zo draag ik zelf ongewild bij aan het verstoppen van de woningmarkt, door niet te verhuizen en te blijven zitten in mijn sociale huurwoning”.

Diepeveen is op zich een goede architectonische ontwikkeling, vindt Lopes. Het worden mooie woonblokken. Er wordt gebruik gemaakt van de oude structuur en daar worden nieuwe bouwblokken bijgebouwd. Esthetisch en qua compositie klopt het plaatje helemaal. “Maar het is toch een soort van enclave. Ik ben principieel tegen dat soort gated communities³”.

Lopes doelt daarmee bijvoorbeeld op nieuwbouwproject ‘Le Medi’, dat volgens hem ontoegankelijk is voor veel mensen. Dit bouwproject in Bospolder-Tussendijken is geïnspireerd op architectuur uit het mediterraan gebied, geheel in stijl met fraaie kleuren en mozaïek. Een soort ommuurd buurtje binnen een wijk, met toegangspoorten die alleen overdag openstaan. “Dan kunnen de bewoners wel de poort openzetten, maar je hebt toch het gevoel alsof je je daar niet zomaar mag begeven. Daar vrij en blij rondlopen of recreëren? Dan moet je wel ballen hebben hoor.”

We kijken elkaar lachend aan maar het gesprek krijgt al snel weer een serieuze toon: “‘Le Medi’ voelt niet als een plek voor mij, voor jou, voor ons! Dat het Dakpark wegens veiligheid ‘s avonds wordt afgesloten is anders. Een woonwijk moet open zijn, om toegankelijk te voelen voor iedereen. Daarmee creëer je waarde. Het afsluiten van de openbare ruimte geeft een verkeerd signaal af. Dan creëer je eilandjes.”

“Architecten, projectontwikkelaars, placemakers maar ook zeker de gemeente Rotterdam moeten hier rekening mee houden bij de ontwikkeling van een gebied. Je moet geen eilandjes creëren, anders ga je richting een gesegregeerde wijk en sluit je de bestaande mensen uit van nieuwe ontwikkelingen. Zorg ervoor dat de publieke ruimte voor iedereen toegankelijk blijft, anders is het gewoon ‘dead space’, publieke ruimte die niet ten goede komt aan de wijk.”

Wat moet er veranderen om Delfshaven aantrekkelijker, duurzamer en tegelijkertijd inclusief te houden? Het is belangrijk om de waarde van een wijk te behouden, los van de werking van de markt en geldgedreven keuzes, zegt Lopes. “Dát is waar ik me voor wil inzetten, niet tegen Diepeveen an sich! Diepeveen kan namelijk een katalysator zijn voor de wijk. Dit soort projecten kun je ontwikkelen en gelijktijdig de waarde voor het hele gebied vasthouden. Door ook de omgeving, de straten en pleinen die daar naartoe leiden of omheen liggen, zo in te bedden in de ontwikkeling van het gebied dat álle mensen die er wonen zich hieraan kunnen optrekken.”

“Als je de prijzen van Diepeveen afzet tegen het gemiddelde inkomen in Delfshaven kun je ervan uitgaan dat huidige bewoners met hetzelfde of een groter woonoppervlak niet naar Diepeveen verhuizen. Zelfs veel oude bewoners van de wijk met een bredere beurs zullen zich ook wel even achter de oren krabben voor zij iets verderop de hoofdprijs gaan betalen. Zeker als je maandelijkse woonlasten hierdoor minimaal verdubbelen.”

“Je trekt niet alleen bewoners met een ruime beurs uit andere delen van Rotterdam, maar je trekt dus een ander soort sociaal-economische klasse hiernaartoe. Dit kán heel goed werken voor de wijk als de infrastructuur daaromheen ook goed wordt ingericht. De relatie tussen  ‘binnen’, het ontwerp, én ‘buiten’, in de wijk in stand houden. Bospolder-Tussendijken kan dé blauwdruk worden van hoe je op de juiste manier met gentrificatie omgaat!”

Doe je dat niet, dan vreest Lopes dat er een sterke tweedeling ontstaat. “Een tweedeling die ervoor zorgt dat nieuwe bewoners, met meer economisch, sociaal en cultureel kapitaal, gaan dicteren over de tussenliggende publieke ruimtes”.