Interview
Vorig jaar verviervoudigde het explosievengeweld in Rotterdam. De explosievenleggers zijn vaak jong. De roep om een harde aanpak is luid. Symptoombestrijding, vindt criminoloog Yarin Eski. “Beschouw deze jongeren als kindsoldaten die hulp nodig hebben in plaats van straf.”
De politie moet duo’s op scooters die ‘s nachts in Rotterdam op pad zijn preventief fouilleren, eventueel met hulp van de Koninklijke Marechaussee. Leefbaar Rotterdam pleit er al langer voor, de partij vindt dat daders van explosiegeweld harder moeten worden aangepakt. Tot nog toe vindt ze weinig steun van burgemeester Aboutaleb. Die wijst erop dat de politie al veel daders van explosiegeweld oppakt. Het enige preventieve middel dat volgens hem gaat werken is “dat mensen het stilzwijgen doorbreken.”
Nu de explosies zich als een olievlek over Nederland verspreiden, klinkt de roep om strenger optreden ook buiten Rotterdam. Afgelopen oktober wilde voormalig Kamerlid Wybren van Haga (BVNL) zelfs dat het leger de orde in risicowijken herstelt en verwees daarbij naar Zweden, dat al militairen inzet bij de bestrijding van bendegeweld. Yarin Eski, criminoloog aan de Vrije Universiteit Amsterdam, zucht. “Nog strenger straffen, nog harder optreden. Ik vind het een bizar voorstel. De laatste keer dat het leger werd ingezet was bij rampenbestrijding. Maar gaat het hier wel om een ramp? Of hadden we dit kunnen voorkomen?”
Eski is bang dat door de inzet van het leger het bendegeweld alleen maar verder zal escaleren. “Dan wordt in plaats van explosieven naar zwaardere wapens gegrepen. Wat als daar ook kinderen bij worden ingezet?” Zorg was er ook na de explosie in de Rotterdamse wijk Schammenkamp. “Hoe hard gaat hier weer op gereageerd worden?” Eski vreest dat meer politiegeweld alleen maar meer drugsgeweld oproept.
Politiestaat
De criminoloog volgt de Nederlandse én internationale drugscriminaliteit al jaren. Juist Zweden, dat sinds 2022 een centrumrechtse regering heeft, is volgens hem geen goed voorbeeld. Na een golf van drugsgeweld kwamen hier nieuwe wetten, waardoor inwoners zonder tussenkomst van een onderzoeksrechter kunnen worden afgeluisterd. Een concrete verdenking is niet meer nodig. Een schending van de privacy van burgers.
In het huidige politieke klimaat is het “niet ondenkbaar” dat Nederland verschuift naar een politiestaat
In het huidige Nederlandse politieke klimaat acht de criminoloog het “niet ondenkbaar” dat we net als Zweden verschuiven naar een politiestaat. Hij ziet de Nederlandse uithalerswet als een opmaat tot “meer draconische mensenrechten schendende maatregelen”. Deze wet maakt gevangenisstraffen van een jaar mogelijk voor het zich onbevoegd ophouden op (lucht)haventerreinen, ook voor jongeren. Ter illustratie: tot 2021 gold voor deze overtreding een boete van €95.
Van de explosievenleggers zou inmiddels de helft minderjarig zijn, bij de jongeren die in opdracht van criminelen drugs uit containers halen – de zogenaamde ‘uithalers’ – is dat één op de tien. In het geval van explosieven is de maximale straf twee jaar jeugddetentie, tegenover een jaar voor uithalers.
Eski twijfelt of gevangenisstraffen voor minderjarigen wel effectief zijn. “Onlangs werden twee 11-jarigen opgepakt voor explosies; zij kunnen niet eens veroordeeld worden. Gaan we de leeftijdsgrens straks naar beneden bijstellen?” Rechters gaan “gelukkig” lang niet altijd mee in de nieuwe strafeis, zeker bij kinderen voor wie het de eerste keer is dat ze in de haven worden aangetroffen. Zij krijgen in plaats daarvan een taakstraf.
Manipuleren
“Het hardnekkige narratief van de drugswereld dat de samenleving schrik aanjaagt, komt voort uit een behoefte om grip te krijgen op het explosievengeweld. Wat iedereen lijkt te vergeten is dat criminelen het liefst onder de radar werken”, vertelt Eski. “Dat is de hele functie van drugscriminaliteit, dat het proces geheim blijft en dat niemand, ook rivaliserende bendes niet, er weet van heeft.” Bij geweldsincidenten hebben de bendes geen belang, behalve intimidatie. “De boodschap van een explosief lijkt te zijn: laat ons met rust en praat niet met de politie.”
Traumahulp aan jonge daders is passender dan gevangenisstraf
Eski plaatst kritische kanttekeningen bij de “maffiaïsering” van de georganiseerde drugscriminaliteit in de media. ‘Mocromaffia’? “De georganiseerde misdaad is veel diverser dan dat en geordend op basis van wat – vrij ad hoc – handig uitkomt. Etniciteit speelt daarbij geen rol.” Toenemend drugsgeweld? “Dan zijn we het bendegeweld vergeten dat ontstond toen de politie op grote schaal drugstransporten doorliet. Het leverde de IRT-affaire op.” Uithalers als cruciale schakels in de drugshandel, zoals het Openbaar Ministerie ze kenschetst? “De rol van deze groep wordt schromelijk overdreven waardoor belangrijkere spelers van criminele organisaties buiten schot dreigen te blijven. Ik ken nauwelijks voorbeelden van ronselaars die werden opgepakt en berecht.”
Het oppakken en straffen van jonge jongens ziet Eski als symptoombestrijding; het onderliggende systeem blijft intact. Justitie verliest de dieperliggende problemen uit het oog. Beschouw deze jongeren als kindsoldaten, zegt hij, die hulp nodig hebben in plaats van straf. “Justitie vraagt zich te weinig af hoe het komt dat jongeren steeds vroeger in de criminaliteit belanden”, vindt hij. “Omdat hier nu pas wetenschappelijk onderzoek naar wordt gedaan, kunnen we alleen speculeren over de oorzaak. Een veelgehoord argument is dat deze minderjarigen makkelijk te manipuleren zijn. Hoe jonger hoe beter. En ze zijn gemakkelijk te vervangen.”
Tegengeluid
“Een leger van wegwerpsoldaten”, noemde Eski de minderjarigen onlangs in een wetenschappelijk artikel. Het probleem van criminele uitbuiting van minderjarigen speelt ook elders in Europa. Overal kunnen jonge mensen eenvoudig worden geworven en dat heeft alles te maken met de kansen die ze mislopen in het onderwijs, huisvesting en werkgelegenheid. “In dat opzicht zijn ze niet alleen slachtoffer van de georganiseerde misdaad, maar ook van grotere maatschappelijke verhoudingen.”
Verleid door geld, status en respect is er voor deze jongeren, net als bij kindsoldaten, geen weg terug als ze willen stoppen. Gaan ze door, dan groeit de kans om te worden gepakt. Eski: “Deze kinderen zijn eigenlijk geholpen met traumahulp in plaats van een uithalerswet.” De aanpak van deze minderjarigen kan menselijker, meer op de jeugd gericht, vindt de criminoloog. “Helaas wordt daarmee niet gescoord in het politieke debat.”
Verleid door geld, status en respect is er voor deze jongeren geen weg terug als ze willen stoppen
Een stad als Rotterdam mag best wat meer tegengeluid laten horen, beweert Eski. “Laat Den Haag weten dat de uithalerswet niet werkt, dat jullie wijken eraan gaan. Dat dáár het probleem zit, in de wijken, in plaats van in de drugs die binnenkomen.” Terwijl er meer jonge verdachten worden opgepakt en meer drugs in de haven worden onderschept, gaat de drugshandel gewoon door. “De prijs van een kilo cocaïne is al jaren stabiel. Dat roept de vraag op hoeveel er wél ongezien aan land komt. Een grote vangst kan zomaar een afleidingsmanoeuvre zijn voor een nog grotere partij die wel langs de douane glipt.”
Buitensluiten
Het cynische is dat de georganiseerde misdaad feilloos weet in te spelen op het gevoel bij de jonge slachtoffers dat de samenleving ze in de steek heeft gelaten. Geslepen “social engineers” noemt Eski de ronselaars die hier op inspelen. “De georganiseerde criminaliteit acht ik in zekere zin niet meer dan een effect van het wanbeleid op het gebied van migratie van de afgelopen decennia.”
Alhoewel hij gelooft in een langjarige aanpak zoals het Nationaal Programma Leefbaarheid en Veiligheid, weet Eski niet of dit voldoende is. “De grote vraag blijft voor mij voor wie er kansen worden gecreëerd: voor de wijken, voor jongeren of voor Justitie?” In Rotterdam-Zuid loopt inmiddels al tien jaar zo’n programma, tegelijkertijd nam de drugsgerelateerde criminaliteit daar allerminst af. Eski: “De problematiek gaat dieper dan op wijkniveau. Hoe goed bedoeld ook, ik vrees dat het Nationaal Programma Rotterdam-Zuid (NPRZ) deze dieperliggende vraagstukken over buitensluiten en marginaliseren niet zomaar gaat tackelen. Terwijl die wel de oorzaak zijn van de huidige problemen.”
Nog geen reactie — begin de discussie!